twórczość artyst. rozwijająca się od końca II do VI w. na obszarze imperium rzym.; wyróżnia się trzy okresy: 1. do edyktu mediolańskiego, który uznał chrześcijaństwo za religię państwową (313); 2. 313-395, tj. do podziału cesarstwa na wsch. i zach.; 3. od końca IV w. do pojawienia się islamu. W pierwszym okresie sz.w. była silnie związana ze sztuką późnoantyczną (hellenistyczną i rzym.); w III w. powstały pierwsze budowle chrześc.: domy zgromadzeń, katakumby i martyria; domy zgromadzeń mieściły pomieszczenia do celebrowania Eucharystii, baptysterium i różne inne wnętrza (Dura Europos w Syrii, 200-230); w katakumbach chowano zmarłych (najważniejsze zespoły katakumb powstały w Rzymie i Neapolu); martyria to budowle wzniesione na miejscu związanym z epizodami Pasji, nad grobem męczennika lub w miejscach kaźni pierwszych chrześcijan; na okres pierwszy przypadają początki malarstwa katakumbowego (pierwsze malowidła-symbole: ryba oznaczająca wyznanie wiary, kosz z chlebem; później iluzjonistyczne malarstwo ścienne z wyobrażeniami orantów, Dobrego Pasterza, przekształcone motywy antyczne, nieliczne sceny ze Starego Testamentu) i rzeźby reliefowej. Po 313 zaczęły powstawać pierwsze kościoły, wzorowane na rzym. budowlach publicznych - bazylikach; wykształcił się typ bazyliki trój- i pięcionawowej, z kolumnami, ze stropem drewnianym lub z widoczną konstrukcją dachu, ze sklepioną absydą (bazyliki S. Giovanni na Lateranie i S. Paolo fuori le Mura oraz pierwsza bazylika św. Piotra w Rzymie, IV w.) po 326 powstały w Palestynie kościoły, wielokrotnie później naśladowane, upamiętniające wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu z rotundą Zmartwychwstania w Jerozolimie). Powstawały też budowle o formach centralnych: kościoły (S. Stefano Rotondo w Rzymie), baptysteria (S. Giovanni in Fonte w Rawennie), martyria i mauzolea (S. Constanza w Rzymie). Kościoły na Wschodzie (np. w Syrii) budowano z kamienia, miały sklepienia zamiast stropów. Rozwijała się sztuka (malarstwo i rzeźba) katakumbowa i kościelna, odchodząc stopniowo od wzorów antycznych i wypracowując własne ideały piękna; malarstwo cechowało stosowanie perspektywy ideowej (tzw. odwróconej), płaskość, frontalizm, akcentowanie w twarzach szeroko otwartych oczu; najdojrzalsze dzieła sztuki katakumbowej przypadają na IV w.; w rzym. katakumbach wnętrza komór zdobiły freski i mozaiki na ścianach i sklepieniach z przedstawieniami Chrystusa i Marii, apostołów, orantów, ze scenami zaczerpniętymi ze Starego i Nowego Testamentu, podobiznami zmarłych, symbolami eucharystycznymi oraz tematami świeckimi i motywami dekoracyjnymi odnoszącymi się do pojęcia śmierci i zmartwychwstania (katakumby pod bazyliką św. Piotra, św. Domitylli, św. Pryscilli - z dwoma najstarszymi przedstawieniami Matki Boskiej z Dzieciątkiem). Bazyliki miały skromny wygląd zewn., ale bogatą dekorację wnętrz, na którą składały się malowidła, mozaiki, rzeźby, wyroby złotnicze, tkaniny; oprócz rzeźby architektonicznej pojawiły się sarkofagi zdobione dekoracją reliefową wypukłą (sarkofag Iuniusa Bassusa w Rzymie, 359). W 3 okresie sz.w. rozwijały się wszystkie ww. typy budowli, niekiedy tworząc regionalne odmiany (np. wielki kośc. o 4 bazylikowych ramionach w Kala'at Sem'an w Syrii, 480-490, obecnie ruiny); w Azji Mniejszej wznoszono kościoły na rzucie krzyża gr. Oprócz malarstwa freskowego powstawały piękne mozaiki, zdobiące ściany, sklepienia i posadzki budowli sakralnych (S. Maria Maggiore w Rzymie, S. Appolinare Nuovo w Rawennie), rozwijało się malarstwo ikon; kultowi służyły księgi liturgiczne zdobione miniaturami, które w swym stylu nawiązywały do wzorów aleksandryjskiego iluzjonizmu. Rzeźbę reprezentował gł. relief wypukły, do rzadkości należały pełnoplastyczne posągi; rozwijała się też rzeźba w drewnie (drzwi w kośc. S. Sabina w Rzymie). Na wysokim poziomie stało rzemiosło artyst.: wyroby z kości słoniowej (skrzyneczki, dyptyki), ze złota i srebra, z gliny (lampki oliwne i ampułki na olejki), ze szkła zdobionego złotą folią oraz tkaniny. Sz.w. stworzyła podstawy dla sztuki chrześc. wszystkich późniejszych okresów, zwł. duży był jej wkład na polu ikonografii. Dalszą fazą rozwoju sz.w. była sztuka bizantyjska.
WŁOSKA SZTUKA, PLAFON, PANTOKRATOR, STAROCHRZEŚCIJAŃSKA SZTUKA, PRZEDROMAŃSKA SZTUKA
- RZYMU STAROŻYTNEGO SZTUKA, pojęcie sztuki rzymskiej...