LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 69% Metysi, 20% ludność pochodzenia eur., 9% Murzyni i Mulaci, 2% Indianie; w miastach 84% ludności; gęstość zaludnienia 26 osób/km2 (rozmieszczenie nierównomierne, 90% zamieszkuje niziny nadmorskie i kotliny górskie); wysoki przyrost naturalny (27‰ rocznie); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 70 lat, kobiety - 76 lat; wyznania: 95% katolicy, 2% protestanci, nadto żydzi, prawosławni, inni.
USTRÓJ. Prezydencka republika związkowa (od 1961); parlament dwuizbowy (Kongres Nar.), Izba Deputowanych, 203 czł., Senat, 52 czł. (w tym dożywotnio b. prezydenci, wchodzący do Senatu automatycznie), kadencja w obu izbach 5-letnia; głowa państwa powoływana w wyborach powszechnych, też na 5 lat, z prawem ponownego wyboru po upływie 10 lat; prezydent formuje rząd i dowodzi siłami zbrojnymi; powszechny obowiązek wyborczy; kraj dzieli się pod względem adm. na 22 kraje związkowe (estados), dystrykt federalny stolicy i 72 dependencje federalne (czyli 72 wyspy Antyli, liczące łącznie ok. 2500 mieszk.).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. zróżnicowane; na południe i płd.-wsch. od Orinoko po granicę z Brazylią i Gujaną rozciąga się Wyż. Gujańska (wys. do 3014 m - Pico de Neblina), z ostańcowymi górami stołowymi Sierra Parima, Sierra Pacaraima, Sierra Marahuaca; środk. część kraju zajmuje Niz. Orinoko, pocięta gęstą siecią rzek, częściowo zabagniona; w części płn.-zach. region andyjski obejmujący pasma G. Karaibskich, Cordillera de Mérida (z najw. szczytem W. - Bolivar 5002 m) i graniczne Sierra de Perijá (wys. do 3750 m), rozdzielone śródgórskim zapadliskiem tektonicznym jez. Maracaibo (wysłodzona zat. morska) i Zat. Wenezuelskiej; linia brzegowa dobrze rozwinięta, liczne zatoki (Wenezuelska, Paria, Triste, Cariaco) i półwyspy (Guajira, Paraguaná, Araya, Paria), miejscami laguny. Klimat na Wyż. Gujańskiej równikowy wilgotny, na pozostałym obszarze podrównikowy, przeważnie suchy; średnie miesięczne temp. 24-28C; średni roczny opad 200-300 mm w rejonie andyjskim, 800-1400 mm na Niz. Orinoko, 2000 mm na Wyż. Gujańskiej, 3000 mm na wsch. stokach Cordillera de Mérida. System rzeczny związany z tworzącą u ujścia do O. Atlantyckiego rozległą deltę Orinoko i jej dopływami (Ventuari, Caura, Caroni, Meta, Arauca, Apure, Manapire); na Orinoko i dopływach liczne progi i katarakty, m.in. w dorzeczu Caroni najw. wodospad świata Salto del Angel - 1054 m; na płd. kraju rz. Casiquare łączy system Orinoko (przez rz. Negro) z systemem Amazonki. Roślinność zróżnicowana; w delcie Orinoko wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe; na Niz. Orinoko lasy (bezlistne w porze suchej) i sawanny; na Wyż. Gujańskiej i przedgórzach Andów lasy liściaste i iglaste; na pozostałym obszarze sawanny i roślinność trawiasta; na wybrzeżach namorzyny (mangrowe); trzy parki nar., najw. Simón Bolivar o pow. 190 tys. ha.
GOSPODARKA oparta na przemyśle wydobywczym, zwł. eksploatacji ropy naft. (4,1% produkcji światowej, zasoby obliczane na 8,6 mld t, 7 miejsce w świecie w wydobyciu, 10 w przetwórstwie), gazu ziemnego oraz rud żelaza (2,2% światowego wydobycia); nadto znaczące wydobycie asfaltu, azbestu, fosforanów, węgla kam., magnezytów, siarki, rud niklu, wolframu, miedzi, uranu, złota i diamentów; rozwinięty przem. petrochem. (kilkanaście rafinerii), chem., hutnictwa żelaza i aluminium, maszynowy, elektrotechn., samochodowy, cementowy, bawełniany, odzieżowy, skórzano-obuwniczy, papierniczy, drzewny, tytoniowy, spoż.; uprawa ryżu, kukurydzy, manioku, bananów, fasoli, ziemniaków, jamsu, drzew cytrusowych, tytoniu, kawy, kakaowca, trzciny cukrowej, bawełny, agawy sizalowej; rozwinięta hodowla bydła (ok. 15 mln sztuk), nadto trzody chlewnej, koni, owiec, kóz, osłów; rybołówstwo (u wybrzeży w. Margarita - perły); eksploatacja lasów. Najwyższą instytucją naukową Wenezuelska Akad. Literatury, zał. 1883 (powiązana z Hiszp. Akad. Królewską) oraz 4 akademie specjalistyczne (medycyny, nauk polit. i społ., historii, nauk matematycznych i przyr.), 11 uniwersytetów (najstarszy w Caracas, zał. 1725), kilkanaście innych szkół wyższych. Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta w części płn.-zach. i wzdłuż wybrzeży po ujście Orinoko; na Wyż.Gujańskiej i Niz. Orinoko brak linii kol. i sporadyczne odcinki dróg kołowych, komunikacja gł. rzeczna; 1,5 tys. km Drogi Panamerykańskiej; kilkanaście rurociągów naftowych; spora morska flota handlowa (1,4 mln BRT), gł. porty morskie: La Guaira, Maracaibo, Puerto Cabello, Puerto la Cruz, Amuay; międzynar. porty lotnicze: Maiquetia (w Caracas), Barcelona, Maracaibo, Maturin.
HISTORIA. W okresie prekolumbijskim zamieszkana przez Indian, gl. Karibow i Arawakow, 1498 odkryta przez Kolumba, 1499-1500 penetrowana przez ekspedycje Alonsa de Ojedy (uczestnika wyprawy Vespucciego), ktory dotarł do jez. Maracaibo i nazwal kraj Venezuela (czyli "mala Wenecja"); 1528-46 okres kolonizacji niem. (za posrednictwem bankierskiego rodu Welserow, ktory otrzymal te ziemie od ces. Karola V w zamian za udzielone pozyczki), poczatek plantacyjnej uprawy trzciny cukrowej, bawelny, kawy, kakaowca, tytoniu; 1556 terytorium W. zostalo przylaczone do Hiszpanii (w ramach wicekrolestwa Peru, od 1717 wicekrolestwa Nowej Grenady), nasila sie emigracja eur., role sily roboczej do konca XVI w. pelnia Indianie, od XVII w. niewolnicy murzynscy sprowadzani z Afryki; w XVIII w. nastepuje rozwoj hodowli bydla; 1731 zostaje powolany samodzielny generalny kapitanat w Caracas; krepowanie rozwoju gosp. przez monarchie hiszp. powoduje opor bogatych kreolskich plantatorow i hodowcow, 1806 pierwsza proba F. Mirandy (kreolski liberal) uzyskania niepodleglosci, 1810 wybucha powstanie antyhiszp. dowodzone przez Mirande, 1811 proklamowanie niepodleglosci (tzw. I republika), bez powodzenia; 1813-14 ponowna proba pod przywodztwem S. Bolivara (II republika), takze nieudana; 1817 powrot Bolivara, naplyw ochotnikow eur., kleska wojsk hiszp. pod Boyaca, proklamowanie na kongresie w Angosturze (15 II 1819) tzw. III republiki pn. Wielka Kolumbia, zlozonej z W., Kolumbii i Ekwadoru, z Bolivarem jako prezydentem; 1821 zdobycie Caracas przez Bolivara, 1823 wyzwolenie calego kraju, 1830 wyodrebnienie sie W. z federacji kolumbijskiej w samodzielna republike, pierwszym prezydentem J.A. Paez (do 1846), okres formowania sie partii polit. (unitarystow, reprezentujacych nurt konserwatywny, wielkie latyfundia i kosciol oraz federalistow czyli liberalow popieranych przez burzuazje kupiecka i plantatorow nastawionych na eksport); 1854 za rzadow liberalow zniesienie niewolnictwa, nowa konstytucja; 1858-63 wojna domowa miedzy zwolennikami obu orientacji; odtad okresy reform przeplatane przewrotami polit. i zmianami konstytucji (17-krotnie do 1961); po 1870 okres rozwoju gosp., naplyw kapitalow bryt.; 1879 (po odkryciu zlota) wybuch siegajacego czasow kolonialnych konfliktu z Gujana Bryt. o przygraniczne dorzecze rz. Essequibo, rozstrzygnietego 1899 w wyniku miedzynar. arbitrazu na korzysc W. Brytanii; 1895 drugi konflikt, tym razem o roponosne pogranicze zagarniete sila przez W. Brytanie; 1902 blokada portow W. przez W. Brytanie, Niemcy i Wlochy na tle nieuregulowanych dlugow, ostrzelanie Puerto Cabello (mimo uznania 1904 przez trybunal haski slusznosci roszczen, W. dlugow nie uregulowala); 1908 przewrot wojskowy J.V. Gomeza, rzady dyktatorskie do 1935; od lat 20. gwaltowny rozwoj sektora naft., wzrost wplywow i kapitalu USA; po upadku dyktatury utworzenie partii nar. burzuazji pn. Akcja Demokratyczna z R. Betancourtem na czele; podczas II woj. swiat. W. zerwala stosunki dyplomatyczne z panstwami Osi, 1945 wypowiedziala Niemcom wojne; po krotkotrwalej liberalnej prezydenturze Betancourta (1945-47) ponowny przewrot wojskowy, dyktatorem (do 1958) M. Perez Jimenez, 1960 W. byla wspolzal. OPEC (z Irakiem, Iranem i Kuwejtem), okres rozwoju gosp., rozbudowy przemyslu petrochem. i wydobywczego rud zelaza, rownoczesnie wzrost zaleznosci od USA; po obaleniu junty ponowna prezydentura Betancourta (do 1964), okres reform, dalsze zblizenie z USA; odtad na przemian rzady socjaldemokratycznej AD i chadeckiej Partii Spol.-Chrzesc., powolne przejmowanie kontroli nad eksploatacja bogactw naturalnych, w polowie lat 70. nacjonalizacja przem. naftowego i gornictwa zelaza (z odszkodowaniami dla koncernow zagr.); 1973 przystapienie do Paktu Andyjskiego, 1975 panstwo-wspolzal. Latynoamer. Systemu Gosp. (SELA), 1980 Latynoamer. Stowarzyszenia Integracyjnego (ALADI); od poczatku lat 80. trudnosci gosp. na tle dlugow (zaciagnietych w okresie prosperity) i spadku wplywow z eksportu ropy (1980 - 20 mld dol. rocznie; 1986 - 7,5 mld, 2000 - 5 mld dol.); rosnace napiecia spoleczne na tle spadku stopy zyciowej - inflacja rzedu 30% rocznie, b. wysokie bezrobocie, coraz liczniejsze barrios (slumsy) wokol miast, brak reformy rolnej, niewydolna gospodarka, korupcja, wywoz kapitalu do bankow zagr. (lacznie ok. 100 mld dol); 1998 zwyciestwo wyborcze populisty Hugo Chaveza, rozwiazanie parlamentu, wprowadzenie wzmacniajacej wladze prezydenta konstytucji (na jej mocy 2000 reelekcja Chaveza); III 2002 zwiazki zawodowe, prywatni przedsiebiorcy, kosciol katolicki i opozycyjne partie polit. zawarly pakt w sprawie usuniecia Chaveza z urzedu i przywrocenia demokracji, ale VIII 2004 referendum zostalo wygrane przez Chaveza (59% poparcia), ktory utrzymuje sie przy wladzy dzieki osobistej charyzmie (wielogodzinne wystapienia w tv kreujace go na "ojca narodu") i umiejetnemu podsycaniu antyamer. nastrojow spolecznych (o co nietrudno w calej Ameryce Pld.); W. wspomaga Kube ropa naftowa, zas Chavez kreuje sie na nastepce Castro; 2005 Wenezuela uruchomila w Caracas telewizje satelitarna Telsur dla kilku panstw Ameryki Lacinskiej (m.in. Brazylia, Argentyna, Urugwaj, Boliwia) - by "zlikwidowac" monopol informacyjny CNN; w polityce wewn. dominuja populistyczne akcje w rodzaju nacjonalizacji ponad 300 najw. farm oraz 1100 prywatnych przedsiebiorstw, do zarzadu bankow wprowadza sie przedstawicieli "ludu", bezrobocie niweluje sie powolywaniem mlodziezy do rozbudowywanej monstrualnie armii (ponad 1 mln poborowych); rownoczesnie wg raportu Komisji Gosp. ONZ ds. Ameryki Lac. mimo b. wysokich dochodow z eksportu ropy naft. i wzrostu jej cen az 47% Wenezuelczykow zyje za mniej niz 2 dol. dziennie, niedozywionych jest 22%, pozbawionych opieki zdrowotnej 32%, a gospodarka W. pograza sie w kryzysie (spadek z 46. na 72. miejsce pod wzgledem wartosci PKB), kapital zagr. wycofuje sie, na arenie miedzynar. W. zaczyna byc izolowana; XII 2006 H. Chavez wygrywa po raz trzeci wybory prezydenckie; XII 2007 prezydent Chavez wprowadził w W. nową strefę czasową (cofając czas o pół godziny) – chce w ten sposób umożliwić obywatelom wstawanie przy świetle słonecznym; 2009 Wenezuelczycy w referendum obalili zapis ograniczający liczbę kadencji prezydenckich, co otwiera Chavezowi drogę do dożywotniej prezydentury; światowy kryzys wpłynął na gospodarkę kraju, m.in. powodując recesję i wysoką inflację; 2010 zwolennicy Chaveza dzięki manipulacjom z ordynacją (m.in. zmiana granic okręgów wyborczych) utrzymali większość w parlamencie, choć ponad połowa wyborców poparła opozycję;państwo czł. ONZ, OPA, OPEC.
VALERA, CIUDAD GUAYANA, ORGANIZACJA KRAJÓW EKSPORTUJĄCYCH ROPĘ NAFTOWĄ, MÉRIDA, MARACAIBO, PARAGUANÁ, ORINOKO, ANDY, WIELKA KOLUMBIA, PAKT AMAZOŃSKI- Wenezuela, niepodległość Wenezueli,...
- Wenezuela, (Republika Wenezueli)...
- WENEZUELI LITERATURA, .