ustanowiony 1792 przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (jako Order Krzyża Wojskowego V.M.) po zwycięstwie armii ks. J. Poniatowskiego nad wojskami ros. pod Zieleńcami, nadawany wyłącznie za męstwo na polu walki (wybito 20 medali złotych i 40 srebrnych, pierwszą odznakę "nowego zaszczytu" miał otrzymać ks. Józef, ale zrezygnował i rozdał wszystkie oficerom i żołnierzom, m.in. T. Kościuszce); uniwersał konfederacji targowickiej nakazał zniszczenie odznaczeń i patentów, lecz król i ks. Józef opracowali statut orderu: posiadał 5 klas: I - Krzyż Wielki z Gwiazdą, II - Krzyż Komandorski, III - Krzyż Kawalerski, IV - Krzyż Złoty, V - Krzyż Srebrny; kapitułę przedstawiającą kandydatów królowi miało stanowić 14 pierwszych odznaczonych; 1793 Sejm Grodzieński zatwierdził odznaczenie, lecz na kategoryczne żądanie carycy Katarzyny II Rada Nieustająca V 1794 unieważniła je i zażądała zwrotu odznak; 1807 dekret księcia warszawskiego Fryderyka Augusta wprowadził nazwę Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego, z identycznym napisem V.M. na awersie krzyża; w okresie Księstwa Warszawskiego nadano 2569 O.V.M., w tym 2 Krzyże Wielkie (ks. J. Poniatowski i marszałek franc. L.N. Davout), 10 Komandorskich (m.in. generałowie J. Zajączek, J.H. Dąbrowski); jako jedyną kobietę odznaczono 1809 sierżanta piechoty Joannę Żubr za udział w szturmie na twierdzę Zamość; 1815 w Król. Polskim odznaczenie otrzymało nazwę Order Wojskowy Polski, kształt został nieznacznie zmieniony, a nadawano go do 1820 za kampanie 1812-14 (ok. 1213 patentów); w powstaniu listopadowym wręczano ordery często bezpośrednio po bitwie, odznaczono (bez późniejszej emigracji) 3863 osoby, w tym jedynym Krzyżem Komandorskim II kl. gen. J. Skrzyneckiego za bitwy pod Wawrem i Dębem Wielkim oraz 3 kobiety: st. felczerkę Józefę Kluczycką i asystentkę chirurga Józefę z Mazurkiewiczów Rostkowską (obie z 10. pułku piechoty) oraz Barbarę Czarnowską, kadetkę z 1. pułku jazdy; po powstaniu O.V.M. zlikwidowano, a Mikołaj I ustanowił stanowiący pod względem formy plagiat Polski Znak Honorowy. 1 VIII 1919 Sejm RP wskrzesił Order Wojskowy Virtuti Militari za czyny bojowe, nadając prawa i przywileje (m.in. roczna pensja 300 zł, pierwszeństwo przydziału ziemi i obejmowania posad państwowych, stypendiów dla dzieci, awansów wojskowych, od 1933 zniżka kolejowa 80%); 12-13-osobowej Kapitule przewodniczył marsz. J. Piłsudski, tworzyli ją generałowie, oficerowie i podoficerowie odznaczeni O.V.M.; w rocznicę powstania, 22 I 1920, odznaczono pierwszymi Krzyżami Srebrnymi wszystkich czł. Kapituły, po 1923 nadania były sporadyczne; ogółem odznaczono 8389 osób (1800 pośmiertnie, 253 cudzoziemców), Krzyżem Wielkim I kl. J. Piłsudskiego, marsz. F. Focha, króla Rumunii Ferdynanda I, króla Belgów Alberta I, króla Serbów, Chorwatów i Słoweńców Aleksandra I i króla Włoch Wiktora Emanuela III; Krzyż Komandorski II kl. nadano 19 razy (7 cudzoziemcom) - generałom i marszałkom, Krzyż Kawalerski III kl. 14 osobom (11 cudzoziemcom), Krzyż Złoty IV kl. 50 (43 cudzoziemcom); 1933 nazwę zmieniono na Krzyż Wojenny V.M.; w kampanii IX 1939 niektórzy dowódcy ogłaszali odznaczenia w rozkazach, po kampanii wnioski zgłaszano Dowództwu PSZ na Zach., gdzie nadano 5573 ordery, w tym 3 II kl. (gen. gen. W. Anders, T. Komorowski, M. Tokarzewski-Karaszewicz), 6 III kl., 201 IV kl. PKWN przyjął O. Wojenny V.M. dekretem z XII 1944, choć już 11 XI 1943 gen. Z. Berling nadał 16 Krzyży Srebrnych żołnierzom I dywizji walczącym pod Lenino (wyższych klas nie nadano na terenie ZSRR); do końca 1945 odznaczono 1087 osób (I kl. - 7, II - 3, III - 12, IV - 29), ogółem w PRL ok. 5 tys. (13 Krzyży Wielkich, w tym - pośmiertnie - gen. K. Świerczewski, marsz. M. Rola-Żymierski, marsz. K. Rokossowski i 7 in. d-ców sowieckich, marsz. bryt. B. Montgomery, gen. czechosłowacki L. Svoboda, marsz. jugosł. J. Broz Tito; 1990 prezydent RP anulował nadanie tego Krzyża 1974 przez Radę Państwa L.I. Breżniewowi; ob. nadawanie O.V.M. reguluje ustawa z 1992 r.
SUCHARSKI, PADACZ, UNRUG, VIRTUTI MILITARI, TURZYMA, ŁOKUCIEWSKI, ZARUSKI, ZUMBACH, ZIELEŃCE, MORACZEWSKI
- Virtuti Militari, (łac. cnocie wojskowej)...
- order, przedstawić kogoś do...
- ORDERY I ODZNACZENIA W POLSCE, obowiązujący w Polsce...