ANTYSEMITYZM

postawa niechęci lub wrogości wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wywołana przyczynami religijnymi, gosp. lub polit.; zespół poglądów uzasadniających prześladowanie i dyskryminację Żydów jako rasy lub grupy wyznaniowej; termin wprowadzony przez W. Marra (1879) na określenie antyżydowskich kampanii w Europie Środk.; w starożytności miał podłoże religijne (m.in. od IV w. uzasadniano go uczestnictwem Żydów w zabójstwie Jezusa) i polit. (Żydzi odmówili uczestnictwa w kulcie boskim cesarzy rzymskich); objawiał się ograniczaniem praw religijnych; w okresie średniowiecza przejawiał się dyskryminującymi przepisami prawnymi (od XII w.), pozbawianiem obywatelstwa, wyznaczaniem w miastach odrębnych dzielnic (gett), zakazem wstępu do niektórych miast, zakazem nabywania i uprawiania ziemi, przymusową chrystianizacją (Hiszpania 1492), także pogromami i wypędzaniem z poszczególnych miast i państw, np. z Anglii (1290), Francji (XIV w.), Niemiec (1350), Portugalii (1496), Prowansji (1512), Państwa Kościelnego (1569), w Rosji zakaz osiedlania się Żydów obowiązywał do 1772; na terenie Polski i Litwy sytuacja Żydów - mimo ograniczania ich praw i zdarzających się sporadycznie pogromów i tumultów - była znacznie korzystniejsza; oprócz powodów religijnych (np. ok. XII w. pojawiła się plotka o rytualnych mordach i wytaczaniu krwi dzieci chrześcijańskich na macę, spożywaną w czasie święta Paschy) niechęć budziły także sukcesy Żydów w handlu, lichwie i bankowości. W okresie Reformacji sytuacja Żydów nie zmieniła się, m.in. zaciekłym antysemitą był Luter; prześladowania trwały do końca XVIII w.; po Rewolucji Francuskiej Żydzi zaczęli uzyskiwać prawa obywatelskie w kolejnych państwach zach. Europy, gdzie jednak ich osiągnięcia gosp. i kult. wywoływały wrogość, odwołującą się do stereotypu Żyda-wyzyskiwacza lub burzyciela ładu społ. Wraz z umocnieniem się nacjonalizmu a. przybrał rasowy charakter, powstały pierwsze pseudonaukowe teorie głoszące rasową niższość wyznawców judaizmu, w Niemczech i Austro-Węgrzech rozpoczęły działalność pierwsze partie antysemickie, m.in. oskarżające Bismarcka, że jest agentem żydowskim (np. Niemiecka Partia Liberalna Schönerera, Partia Chrześcijańsko-Społeczna); we Francji wzrost a. wiąże się z tzw. sprawą Dreyfusa (Żyda, oficera armii francuskiej, 1894 fałszywie oskarżonego o zdradę państwa); najsilniejszy był sterowany przez państwo a. rosyjski: po fali pogromów 1882 ustanowiono tzw. prawa majowe, pozbawiające Żydów własności wiejskich i zamykające ich w gettach, po kolejnej fali (1903-6) i publikacji przez Ochranę (tajną policję) (1905, później wiele wydań w różnych językach), czyli rzekomego projektu żydowskiego spisku zmierzającego do zawładnięcia światem, nastąpił masowy exodus Żydów do USA i Europy Zach.; wzrost a. nastąpił po Rewolucji Październikowej (1917), której wielu przywódców było pochodzenia żydowskiego, co spopularyzowało stereotyp żydokomuny. W Polsce zjawiska a. zaczynają narastać u schyłku XIX w., gł. w zaborze ros. - co jest związane z napływem na te ziemie ludności żyd. wysiedlonej z Rosji, powodującym szereg konfliktów ekon. i narodowościowych (przybysze nie znali j. polskiego); w okresie międzywojennym w Polsce hasła antysemickie głosiły ONR i niektórzy działacze partii endeckich, chadeckich i ludowych; w latach 30. przy pomocy pism wydawanych przez o. M. Kolbego organizowano bojkot sklepów żydowskich, nadto limitowano nabór studentów żyd. (numerus clausus) na wyższe uczelnie, a studiującym organizowano getta ławkowe, wreszcie oskarżano (nie bez podstaw) Żydów o sprzyjanie komunizmowi; najbardziej skrajną formę a. przybrał w Niemczech, gdzie od 1933 stał się oficjalną ideologią państwową; również w innych krajach pojawiły się ruchy antysemickie: Strzelisty Krzyż na Węgrzech, Żelazna Gwardia w Rumunii, kagulardzi we Francji, Brytyjski Związek Faszystów w Anglii, Związek Niemiecko-Amerykański i "Srebrne koszule" w USA, prawa rasowe wprowadzono we Włoszech (Manifesto della Razza z 14 VII 1938); a. był jednym z centralnych punktów programu nazistów, wyłożonym w , pracach A. Rosenberga, czy w Biblii antysemityzmu K. Gerecke; po przejęciu władzy przez Hitlera usunięto Żydów z państwowych posad, bojkotowano i zastraszano przedsiębiorców żyd., 1935 wprowadzono ustawy norymberskie, pozbawiające Żydów podstawowych praw obywatelskich, w czasie tzw. Kryształowej Nocy (z 9 na 10 XI 1938) zniszczono 191 synagog, obrabowano ponad 8 tys. sklepów a do obozów koncentracyjnych trafiło ponad 20 tys. osób; 1942 na konferencji w Wannsee Hitler zapowiedział ostateczną likwidację Żydów (tzw. Endlösung); ogółem w krajach opanowanych przez Niemcy (lub ich sojuszników) zamordowano (w obozach zagłady, gettach itp.) ok. 6 mln Żydów (czyli prawie 70% wszystkich Żydów eur.); po II woj. świat. a. pojawił się pod maską antysyjonizmu w polityce państw komunistycznych, odwoływano się do niego m.in. podczas procesu Slansky'ego w Czechosłowacji (1952), w sprawie kremlowskich lekarzy (1953), podczas wydarzeń marcowych w Polsce (1968); utworzenie państwa Izrael (1948) spowodowało wzrost wrogości do Żydów w państwach arabskich (nie można jej określić mianem a., gdyż Arabowie także są semitami); a. jest potępiany przez społeczność miedzynar., a ob. także przez Kościół katolicki.

• antysemityzm, postawa wrogości i nienawiści...
• antysemityzm, odmiana rasizmu skierowanego...
• frakcja Partyzantów, grupa dawnych partyzantów...