1. ludowa wpływa do dziś na folklor wielu narodów eur. i azjat.; znaleziska archeologiczne dokonane na terytorium Rosji dokumentują jednak kulturę muzyczną nie narodów słowiańskich, lecz ludów scytyjskich i innych; źródła mówiące o muzyce wschodniosłowiańskiej pochodzą z IX-XI w. (przekazy greckie, arabskie, bizantyjskie, Latopis Kijowski, Słowo o wyprawie pułku Igora); dowodzą one popularności śpiewów epickich (bylin), których wykonaniem zajmowali się zawodowi śpiewacy i grajkowie posługujący się gęślami, psałterium, chrottą; wyróżnia się trzy cykle bylin: bohaterski (o Swiatojarze, Wołdze, Mikule), kijowski i nowogrodzki (w Nowogrodzie działał sławny muzyk, Sadko); inne przekazy zawierają pieśni religijne, apokryfy, żywoty świętych, poematy dydaktyczne (Gołubinnaja kniga), lirykę związaną z kultem maryjnym (gł. na terenie ob. Ukrainy); dokumenty poświadczające bogaty rozwój muzyki w państwie ros. pochodzą z XII w. oraz późniejszych stuleci; na Rusi uprawiano wielogłosową muzykę kościelną (od XVI w.), działał cech muzykantów (igrców-skomorochów), używano dość rozbudowanego instrumentarium (m.in. aerofonów - rozmaitych rogów i trąb oraz chordofonów - instrument zw. gudok). Ze względu na znaczną izolację wsch. Europy od aktywnych ośr. muzycznych na Zachodzie, ludowa m.r. zachowała wiele cech swoistych. W regionach zach. zachowała się dawna muzyka i dawne instrumentarium (fletnia Pana czyli tzw. kuwiczki, flet podwójny); liczne są pieśni (szczególnie obrzędowe doroczne: żniwne, siewne); wielogłosowość oparta jest na prostym burdonie; w regionach płd. ludność pochodzenia ros. i ukraińskiego zamieszkała później; pierwsza wniosła z sobą pieśni historyczne (zw. potem eposem kozackim; wykonują go wyłącznie mężczyźni); druga - charakterystyczny dla swej kultury instrument: lirę korbową; pieśń obrzędowa (żeńska) spotykana jest gł. w dorzeczu Dońca; wielogłosowość (obejmująca dwa lub trzy głosy) przewiduje prowadzenie melodii przez głos niższy; instrumentarium stanowią idiofony i trąbki klarnetowe; na płn. najbardziej charakterystyczna jest bylina, dziś wykonywana bez akompaniamentu; wielogłosowość jest znacznie bardziej skomplikowana niż na płd. (2-5 głosów); na wsch. Rosji częsta jest skala pentatoniczna, wiele instrumentów wskazuje swą budową i strojem na pochodzenie tureckie (bębny, drumla, flety proste bez ustnika - typowe dla Tatarów). Pieśni dzieli się na kilka zróżnicowanych stylistycznie grup: 1. pieśni obrzędowe, rodzinne i doroczne; 2. kołysanki; 3. pieśni epickie (byliny, ballady świeckie i religijne); 4. pieśni liryczne; 5. pieśni taneczne, korowodowe, czastuszki, pieśni szydercze i żartobliwe; 6. pieśni żołnierskie; 7. pieśni masowe; muzyka instrumentalna (rogi, bałałajka, skrzypce, harmonia) stanowi akompaniament do tańca lub ma charakter solowy, często z elementami popisowej wirtuozerii; gł. instrumenty w r.m. ludowej to fletnia Pana, flet podłużny z ustnikiem, trąbka klarnetowa (żalejka), dudy, rogi; spośród instrumentów strunowych - skrzypce (dawniej tzw. gudok, opierany na kolanie), lira korbowa, gęśle; membranofony - wielki bęben jednostronny; idiofony - grzechotki (deseczki powiązane sznurkiem i uderzane o siebie rytmicznie), łyżki drewniane, drumla; z nowszych - harmonijka ustna i akordeon (w różnych odmianach, spośród których najbardziej charakterystyczny jest chromatyczny bajan). Systematyczne badania nad ludową m.r. rozpoczęto w końcu XVIII w. (W. Trutowski, M. Guitry); zainteresowanie folklorem rodzimym nasiliło się w w połowie XIX w. (P. Sokalski, W. Stasow, A. Sierow, A. Famicyn); utworzono sekcje etnomuzykologiczne Tow. Geograficznego w Petersburgu i Moskwie, wydawano także periodyki poświęcone zagadnieniom folkloru muz. Rosji; bogactwo tego folkloru przyciągało wybitnych kompozytorów (M. Glinka, M. Bałakiriew, M. Musorgski, N. Rimski-Korsakow, P. Czajkowski), twórców ros. szkoły narodowej w muzyce; w XX w. powstawały liczne zespoły amatorskie kultywujące dawną tradycję; tendencja ta nasiliła się zwłaszcza po powstaniu Rosji jako samodzielnego państwa, wyodrębnionego ze struktury b. ZSRR. 2. Pocz. r.m. profesjonalnej związane są z działalnością zrzeszonych od XVI w. w cechy zawodowych śpiewaków - skomorochów; na dworach książęcych zatrudniano także muzyków - bajanów, sławiących zwycięstwa władców; po przyjęciu przez Ruś chrześcijaństwa rozwinęła się muzyka religijna; kompozycje cerkiewne, nawiązujące do wzorów bizantyjskich, stanowią jedyną postać pisaną dawnej m.r. (używano do zapisu specjalnej notacji, zw. kriukami); szczególną sławą cieszyła się tu moskiewska szkoła śpiewaków cerkiewnych (XVI w.). W XVII w. na rozwój m.r. znaczny wpływ wywarła muzyka pol.; za jej pośrednictwem dotarła tu polifonia; jej mistrzami stali się kompozytorzy działający na przełomie XVII i XVIII w.: W. Titow, N. Bawykin, F. Redrikow; typowymi gat. są tu koncert chóralny a cappella, kanta i psalm; wpływy zach. umocniły się za czasów Piotra I; w latach 30. XVIII w. powstała nadworna opera wł. (potem także franc.), pojawiły się także trupy zagraniczne; ambicje cara naśladowali arystokraci, ziemianie, a nawet bogaci mieszczanie, sprowadzając do swoich posiadłości muzyków zagr. i krajowych (m.in. zjawili się w Rosji G. Paisiello, D. Cimarosa, G. Sarti); do najsłynniejszych mecenasów muzyki należeli książęta: P. Wołkoński, M. Szeremietiew, A. Woroncow; od lat 70. tego stulecia urządzano również koncerty publiczne: 1776 powstał teatr w Moskwie (ob. Bolszoj), 1783 - w Petersburgu; w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. wyodrębniła się narodowa szkoła kompozytorska; wzrosło zainteresowanie folklorem (pierwsze drukowane zbiory tradycyjnych pieśni ludowych); powstają pierwsze ros. opery (W. Paszkiewicz, D. Bortnianski), pojawia się typowa dla m.r. forma wokalna: pieśń solowa (F. Dubianski, J. Kozłowski); mistrzowską szkołę skrzypcową tworzy I. Chandoszkin. Wiek XIX przyniósł tendencje romantyczne, które uwidoczniły się w doborze tematów kompozycji operowych, przeważnie baśniowych i fantastycznych, wywodzonych z rodzimej tradycji (A. Wierstowski); popularność zdobywa także romans, związany z charakterem poezji rosyjskiej (A. Alabjew, A. Warłamow, A. Gurilow); twórcą narodowej szkoły ros. stał się M. Glinka, który nadał swoim operom nie tylko nowatorski kształt (rezygnacja z partii mówionych, zawierających wyodrębnione arie, ariosa i recytatywy), ale przede wszystkim wprowadził do nich bogaty materiał muz. i lit. przejęty z tradycji ludowej; ten sam charakter mają później dzieła naśladujących Glinkę N. Rimskiego-Korsakowa, A. Borodina; Glinka wprowadził na scenę operową barwny, bogaty wizerunek Orientu; nadał także nowy charakter romansowi: w jego ślady poszedł współczesny mu A. Dargomyżski, twórca opery całkowicie recytatywnej (Kamienny gość), będącej wzorem m.in. dla M. Musorgskiego. Życie muzyczne w Rosji ożywiło się znacznie w latach 50. i 60.; 1859 powstało Ros. Tow. Muzyczne w Petersburgu; trzy lata później utworzono konserwatorium w stolicy, a 1866 w Moskwie; najwybitniejszymi zjawiskami tego okresu są propozycje programowe i utwory z kręgu Potężnej Gromadki, odbijające liberalne nastroje wśród ros. inteligencji (gł. ideą grupy było połączenie osiągnięć muzyki europejskiej z ros. tradycją) oraz dzieło P. Czajkowskiego - zarówno w zakresie muzyki dramatycznej (opera, balet), jak symfoniki, kameralistyki, kompozycji pianistycznych, wokalistyki - osiągające szczyty mistrzostwa i stanowiące punkt odniesienia dla następnych pokoleń twórców; ważną rolę odegrało utworzone przez bogatego przemysłowca M.P. Bielajewa "Kółko Bielajewskie" (m.in. z N. Rimskim-Korsakowem, A. Głazunowem); ten sam mecenas zorganizował instytucję Ros. Koncertów Symfonicznych, pierwowzór ros. tow. filharmonicznych; konkurencyjność i wieloraka aktywność twórcza dużej grupy wybitnych artystów sprawiła, iż znacznie wzrosły wymagania stawiane dziełom muzycznym i warsztatowi interpretatorskiemu; pojawia się zainteresowanie polifonią, rozwijana jest kompozycja instrumentalna (dotychczas o charakterze m.r. decydowała tradycyjnie wokalistyka). Na początku XX w. także w twórczości muz. w Rosji odbiły się narastające w społeczeństwie idee demokratyczne i antymonarchiczne (opery Rimskiego-Korsakowa); wyraźny wpływ na m.r. wywarły franc. symbolizm i impresjonizm (A. Skriabin); ważne dzieła powstają także w zakresie kameralistyki, muzyki orkiestralnej, pianistyki (S. Rachmaninow), w Moskwie odradza się szkoła muzyki cerkiewnej; obserwować można wówczas powszechne odejście od stosunkowo nieskomplikowanych tematów w operach na rzecz głębszej problematyki moralnej i filozoficznej; w pierwszej dekadzie XX w. nadal istotną rolę odgrywał Skriabin i jego idea "syntetycznej harmonii", zaś w drugim dziesięcioleciu pojawiają się zupełnie nowe zasady kształtowania materiału dźwiękowego (I. Strawiński, S. Prokofiew); jest to także okres rozwoju sztuki interpretatorskiej: śpiewaczej (F. Szalapin, A. Nieżdanowa, L. Sobinow), pianistycznej (S. Rachmaninow), wiolinistycznej (L. Auer, I. Grzymała), baletowej (S. Diagilew). Wybuch wojny, a potem rewolucji 1917 przerwał ów "złoty okres" r.m. profesjonalnej; wielu artystów opuściło kraj (m.in. S. Prokofiew, S. Rachmaninow, F. Szalapin); w kraju podejmowano próby twórczości awangardowej, inspirowanej tendencjami rewolucyjnymi (D. Szostakowicz), jak też wyraźnie propagandowej (W. Deszewow, L. Knipper); ros. kompozytorzy nie przestają tworzyć na emigracji (S. Prokofiew, Miłość do trzech pomarańczy); pojawiają się nowe indywidualności wykonawcze (pianiści Lew Oborin, H. Neuhaus; śpiewacy: W. Barsowa, M. Maksakowa, S. Lemieszew); 1930 utworzono Orkiestrę Symfoniczną Radia Wszechzwiązkowego; powstawały także nowe instytucje życia muzycznego: Associacija Sowriemiennoj Muzyki (ASM), zał. 1924 oraz Rossijskaja Associacija Proletarskich Muzykantow (RAPM), zał. 1923 przez muzyków zafascynowanych bolszewizmem; organizacje te pozostawały w stałym konflikcie; RAPM zarzucała konkurentce, iż propaguje muzykę burżuazyjną i uprawia formalizm; z tego powodu władze rozwiązały ASM na początku lat 30.; RAPM odrzucała stare, uznane wzorce zarówno rodzime (P. Czajkowski), jak zach. (R. Wagner, G. Mahler, C. Debussy); propagowano sztukę wyraźnie użytkową, podporządkowaną ideologii bolszewickiej (pieśń masowa o schematycznej formie i ubogim tekście, kantaty sławiące postępy rewolucji i budownictwa socjalistycznego); wybitniejsze dzieła tego okresu to balet S. Prokofiewa (który 1932 powrócił do ZSRR) Romeo i Julia, symfonie D. Szostakowicza, koncerty A. Chaczaturiana, D. Kabalewskiego; 1936 zadebiutowały Państwowa Orkiestra Symfoniczna ZSRR oraz Państwowy Chór ZSRR; nowi wykonawcy to m.in. pianista E. Gilels, skrzypek D. Ojstrach. W latach 30. nasila się restrykcyjna polityka władz wobec środowisk artystycznych, które zmusza się do przyjęcia oficjalnej ideologii komunistycznej i wynikających z niej dyrektyw estetycznych "sztuki proletariackiej"; swoisty dramat przeżywa wówczas D. Szostakowicz, którego stale atakowano za formalizm i uleganie burżuazyjnej estetyce, nie dopuszczając do wykonywania jego dzieł; tworzył on tymczasem kompozycje o wielkim ładunku dramatyzmu, coraz bardziej dojrzałe formalnie i bogatsze emocjonalnie (m.in. VII Symfonia "Leningradzka"); tematykę historyczną i bohaterską podejmuje także S. Prokofiew. Okres II woj. świat. przyniósł jeszcze intensywniejszą kontrolę zgodności sztuki z wytycznymi kierownictwa partyjnego, co doprowadziło do głębokiego wyjałowienia środowiska muzycznego ZSRR; po wojnie swoje pozycje utrzymali Szostakowicz, Prokofiew, Chaczaturian; wyróżniali się młodsi: G. Gołynin, J. Bucko, S. Słonimski, B. Tiszczenko; wśród wykonawców międzynar. sławę zyskali pianiści: S. Richter i T. Nikołajewa, skrzypkowie: L. Kogan, O. Kogan, I. Ojstrach, I. Bezrodnyj, wiolonczelista M. Rostropowicz, dyrygenci: K. Kondraszyn, G. Rożdiestwieski, liczni śpiewacy; kompozytorzy ros., mimo rozmaitych utrudnień podejmowali eksperymenty z najnowszymi technikami (dodekafonia, serializm, aleatoryzm), dokonując ich syntezy z pierwiastkami tradycyjnymi; D. Szostakowicz wywarł swoimi ostatnimi kompozycjami wielki wpływ na znacznie młodszych twórców, przekonując ich o możliwości łączenia eksperymentu z głębokim przesłaniem myślowym; po 1989 następuje powolny powrót do form tradycyjnej muzyki rel., poszerzono znacznie zakres form stosowanych w muzyce operowej i baletowej; 1990 powstała "Assocjacija Sowriemiennoj Muzyki 2" kontynuująca poszukiwania ASM z lat 20.; zaznacza się powrót do neoromantyzmu, neoklasycyzmu, minimal-artu; najciekawsi twórcy współcz. to m.in. J. Bucko, M. Jermołajew, A. Gołowin.
SZALAPIN, SKRIABIN, SZOSTAKOWICZ, TISZCZENKO, RIMSKI-KORSAKOW, DARGOMYŻSKI Aleksandr S., RUBINSTEIN, LACH, BIAŁORUSKA MUZYKA, OJSTRACH
- IRAŃSKICH NARODÓW MUZYKA, muzyka narodów Środk.(...)
- PERSKA MUZYKA, Iranu muzyka
- BIAŁORUSKA MUZYKA, muzyka ludowa wykazująca...