(muz.) cykliczna forma orkiestralna, wywodząca się historycznie i strukturalnie z sonaty; pierwotnie uwertura w operze wł. (sinfonia), w 1. poł. XVIII w. stała się samodzielną kompozycją instrumentalną, m.in. za sprawą twórczości G.B. Sammartiniego oraz szkół starowiedeńskiej i mannheimskiej; rozwinęła się w dojrzałym klasycyzmie; J. Haydn przyjął układ czteroczęściowy: pierwsza część (czasem poprzedzona wstępem) jest szybka i na ogół oparta na formie sonatowej; część druga, powolna, wykorzystuje technikę wariacyjną; część trzecia to przeważnie menuet, zaś czwarta ma formę ronda; podobną strukturę mają s. W.A. Mozarta; poważniejszych zmian dokonał dopiero L. van Beethoven, rozbudowując poszczególne części s. i rozszerzając aparat wykonawczy; w klasycyzmie spotkać można różnorakie odstępstwa od zasadniczego schematu s. (pomijanie pewnych części lub inne ich szeregowanie); klasycy wiedeńscy stworzyli dwa zasadnicze typy s.: wokalno-instrumentalną (np. IX Symfonia L. van Beethovena z chóralnym finałem wg Ody do radości F. Schillera) oraz programową (niektóre s. Haydna). W okresie romantyzmu i neoromantyzmu zachowano klasyczny układ s. przy dalszej rozbudowie formalnej i rozszerzeniu składu instrumentów w orkiestrze (np. G. Mahler w VIII Symfonii, zw. od liczby wykonawców Symfonią tysiąca); na formę s. wpłynął wyraziście rozwój liryki instrumentalnej, a także zainteresowania twórców źródłami folklorystycznymi (A. Borodin, J. Svendsen, A. Dvořák); G. Mahler i F. Mendelssohn uprawiali Beethovenowską s. wokalno-instrumentalną, zaś H. Berlioz i F. Liszt - s. programową, która zbliża się już u nich do formy poematu symfonicznego. Dwudziesty wiek, preferujący formy kameralne zmniejszył znaczenie formy s. w twórczości orkiestralnej, niemniej jednak najwybitniejsi twórcy epoki nadal ją uprawiają; najbardziej oczywiste jest to u twórców związanych z nurtem neoklasycystycznym (S. Prokofiew, K. Szymanowski, D. Szostakowicz, G. Bacewicz); s. wokalno-instrumentalna pojawia się w twórczości I. Strawińskiego, H.M. Góreckiego; przykładem s. programowej jest Mathis, der Maler P. Hindemitha; najwybitniejsi pol. twórcy symfonii to, oprócz wyżej wspomnianych: I.J. Paderewski, E. Młynarski, F. Nowowiejski, W. Lutosławski, A. Panufnik, K. Penderecki.
SYMFONIA
Instrumenty muzyczne
TANIEJEW, KELEMEN, SCHERZO, MOZART, FRANCUSKA MUZYKA, SAKSOFON, ELGAR Edward William, NRGRD, OSBORNE, MACHL