(wł. toccare = uderzać) forma improwizacyjnego utworu muz. na instrument klawiszowy (organy, klawikord, klawesyn, fortepian), powstała w XVI w.; pierwsze t. wyszły spod pióra A. Gabrielego, który określił w ten sposób utwory rozpoczynające się dynamiczną serią akordową, po której następowała rozbudowana część figuracyjna; zasadniczą postać nadał t. C. Merulo: stworzył on odmianę t. polifonicznej, składającej się zwykle z pięciu części - na przemian figuracyjnych i polifonicznych; we wczesnym baroku formę tę rozwinął G. Frescobaldi, który traktował t. jak krótkie preludium organowe przed podniesieniem w mszy św. (t. avanti l'elevazione); w późnym baroku t. przyjmuje postać rozbudowanego utworu o charakterze wirtuozowsko-improwizacyjnym, częściowo nawiązującego do schematu Merula; najwybitniejsi przedstawiciele tej formy to D. Buxtehude oraz J.S. Bach (np. słynna Toccata i Fuga d-moll na organy); w XIX i XX w. t. oznacza utwór, w którym przeważa pierwiastek figuracyjny i motoryczny (F. Kalkbrenner, R. Schumann, A. Honegger, S. Prokofiew); niekiedy pojawia się w cyklach fortepianowych (C. Debussy), bywa również krzyżowana z innymi formami, wchodząc w strukturę cyklu sonatowego; wykorzystuje się tu na ogół formę wariacji.
TOCCATA
Muzyka poważna
MUFFAT, FROBERGER Johann Jacob, ETIUDA, WARIACJE, FRESCOBALDI Girolamo, ORGANOWA MUZYKA, ORGANOWA MUZYKA, WENECKA SZKOŁA, OPERA, PACHELBEL