nauka zajmująca się stosunkami społ. i życiem grupowym ludzi; bada sposoby, w jakie struktury i instytucje społ. (np. klasa, rodzina, wspólnota, władza) oraz problemy społ. (np. zbrodnie, nadużycia, migracje) wpływają na społeczeństwo; nadto s. zajmuje się takimi zjawiskami, jak nierówność społ., relacje etniczne, społ. zachowania dewiacyjne, społeczności miejskie, organizacje formalne i inne przejawy życia społ.; mikrosocjologia koncentruje się na aspektach poszczególnych interakcji, makrosocjologia - na wzorach relacji pomiędzy wielkimi sektorami społ., np. państwo, gospodarka, stosunki międzynar.; do metod badawczych s. należą: sondaż, metoda monograficzna (szczegółowe badanie jednego środowiska), metoda hist. Początki s. sięgają XVII w. (prace Th. Hobbesa i J. Locke'a), sam termin wprowadził 1838 franc. filozof A. Comte (na określenie nauki badającej prawa rządzące społeczeństwem - przez analogię do praw rządzących naturą); za współtwórców s. uchodzą też H. Spencer, K. Marks, C.H. de Rouvroy, A. de Tocqueville, J.S. Mill (System logiki). Od końca XIX w. s. jest dyscypliną uniwersytecką, m.in. w Bordeaux i Paryżu É. Durkheim upowszechniał pierwszą szkołę myśli socjologicznej, kładącą nacisk na niezależność od siebie różnych faktów społ. i odkrywanie relacji między nimi (Zasady metody socjologicznej). W pocz. XX w. w Niemczech M. Weber skłaniał się ku orientacji humanistycznej, postrzegając s. jako odrębną - bynajmniej nie przyrodniczą - dyscyplinę nauk., rządzącą się bardziej prawami kultury niż przyrody. Rozwój s. w USA zaznaczył się wyraźnie w 1. poł. XX w., zwł. w sferze studiów nad poszczególnymi problemami społ., jak zbrodnia, rozpad małżeństwa, asymilacja kulturowa imigrantów; G.H. Mead, wykładowca uniw. w Chicago, wywodził umysł, społ. jaźń i naturę człowieka bezpośrednio z międzyludzkich interakcji (interakcjonizm symboliczny); udanych prób połączenia teorii z empirią dokonał R. Merton, dając początek nurtowi funkcjonalizmu (społeczeństwo to system utrzymywany w równowadze dzięki wewn. mechanizmom regulującym, a jego funkcjonowanie wyjaśnia oddziaływanie poszczególnych zjawisk społ. na jego całokształt). W W. Brytanii do lat 60. s. rozwijała się gł. w środowisku London School of Economics i łączyła zainteresowanie ewolucyjnymi zmianami społ. z praktycznym podejściem do problemów administracji państwa dobrobytu. Rozważania wpływu różnych aspektów i zjawisk społ. na życie grup i jednostki zaowocowały po II woj. świat. wykształceniem się kilku podstawowych teorii s.: teoria konfliktu uzależnia rozwój systemu społ. od stymulujących go różnorakich konfliktów (R. Dahrendorf, L. Coser), teoria wymiany społ. pojmuje zachowania ludzkie jako serie aktów wymiany kar i nagród między jednostkami (G.C. Homans), nurt fenomenologiczny kładzie nacisk na "świat przeżywany" jednostek ludzkich, nurt krytyczny, związany z neomarksizmem i odrzucający część anachronicznych założeń filozofii Marksa, próbuje stworzyć nową syntezę wiedzy społ. (J. Habermas). Od pocz. lat 60. XX w. s. przestała być domeną Amerykanów, do głosu doszły nowe grupy społ. (ruchy feministyczne) i etniczne, zainteresowanie s. ogniskuje się wokół współcz. problemów, m.in.: określenia ról społ. zdeterminowanych płcią i nierównością społ., przeżywanie emocji, starzenie się, wydłużenie życia mieszkańców krajów rozwiniętych; obecnie trudno mówić o dominującej szkole, myśli czy dziedzinie zainteresowań s., jej metody stały się często instrumentem pracy przedstawicieli innych nauk, np. socjolog sztuki nierzadko ma więcej wspólnego z historykiem sztuki czy krytykiem niż z socjologami innej specjalności. Podstawy s. w Polsce tworzyli w 2. poł. XIX w. L. Gumplowicz, B. Limanowski, L. Krzywicki, E. Abramowski, K. Kelles-Krauz, koncentrujący się gł. wokół kwestii trwałości narodu będącego w niewoli, społ. warunków życia robotników i chłopów; po odzyskaniu niepodległości zainteresowania socjologów zogniskowały się wokół problemów rekonstrukcji organizmu państwowego, wychowania młodego pokolenia, bezrobocia, migracji; s. rozwijała się w ośr.: w-wskim (L. Krzywicki, L. Petrażycki, S. Ossowski), poznańskim (F. Znaniecki, J. Chałasiński) i krakowskim (F. Bujak, K. Dobrowolski); 1921 zał. w Poznaniu Inst. Socjologiczny, od 1930 ukazywał się kwartalnik ; po II woj. świat. jako pierwszy odrodził się ośr. łódzki (J. Szczepański), następnie w-wski (M. Ossowska, J. Hochfeld), poznański (T. Szczurkiewicz), krakowski (P. Rybicki); znaczny rozwój s. nastąpił po 1956 (S. Nowak, Z. Bauman, A. Podgórecki, P. Sztompka, H. Kubiak), wprowadzono nowe metody badawcze oraz problematykę (m.in. zmiany w strukturze społ., ruchy migracyjne po wojnie, badania nad Polonią, a od pocz. lat 90. - upadek komunizmu i transformacja systemowa); ważniejsze placówki socjologiczne mieszczą się w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Katowicach; czasopisma: , "Kultura i Społeczeństwo", "Przegląd Socjologiczny".
- socjologia, ( socjo + gr. lógos...
- socjologia roślin, fitosocjologia.
- socjologia zwierząt, zoosocjologia.