(Sojuz Sowietskich So-cyalisticzeskich Riespublik), państwo
w Europie wsch. i płn. Azji, istniejące
w latach 1922-1991. Pow. 22 402 200 km2. Ludność 289 mln. Powstało w wyniku bolszewickiej rewolucji ros., z Rosji Radz. i jej imperium. Pierwsza konstytucja nadała mu charakter federacyjny, specjalny status rep. związkowych dostały terytoria o wyrazistej odrębności nar., kult., hist. Istniały też podporządkowane im rep. autonomiczne, obwody autonomiczne i okręgi narodowościowe. Liczba rep. związkowych wzrastała w miarę poszerzania imperium radz., do początkowych - Rosyjskiej, Białoruskiej, Ukraińskiej i Zakaukaskiej (od 1936 - rozbitej na Armeńską, Azerbejdżańską, Gruzińską) dołączono Uzbecką i Turkmeńską, Tadżycką, Kazachską, Kirgiską, Estońską, Litewską, Łotewską, Mołdawską. Miały one własne rządy, ale ich samodzielność była silnie ograniczona przez władze centralne. Formalnie zwierzchnią władzą była Rada Najwyższa, w rzeczywistości decyzje podejmowało Politbiuro, organ Komunist. Partii Związku Radz. oraz sekretarz generalny partii, mianujący w praktyce rząd. Po śmierci twórcy państwa radz. W. Lenina, władza przeszła w ręce J. Stalina, który nadał jej w pełni totalitarny charakter. Elementami systemu i polityki ówczesnej była pełnia dyktatury partii, kult wodza, terror państw., intensywna kolektywizacja rolnictwa, militaryzacja i industrializacja, czystki polit. i etniczne oraz ekspansywna polityka zagr. W czasie II wojny świat. po początkowym okresie współpracy z Hitlerem, czego wyrazem był Pakt Ribbentrop-Mołotow, zaatakowany przez Niemcy
w 1941 ZSRR, podjął obronę swego kraju. Determinacja i bohaterstwo społ. przyczyniło się do zahamowania inwazji
i zwycięstwa. Fakt udziału ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej i potęga milit.,
w tym jądrowa określiły sytuację tego kraju po II wojnie świat., czyniąc z niego supermocarstwo. Jałtańsko-poczdamski porządek oznaczał wyznaczenie dla ZSRR strefy wpływów w Europie Środkowej-Wschodniej. Istniała ona do 1989, gdy blok socjalist. zaczął się rozpadać. Po śmierci Stalina w 1953 poprawiła się nieco sytuacja wewn., złagodnienie dyktatury nastąpiło za kadencji
N. Chruszczowa i L. Breżniewa, miało to też znaczenie dla odprężenia międzynar., umożliwiło proces helsiński, choć nie brakowało ostrych konfliktów, jak kubański kryzys, zbrojna rozprawa z opozycją na Węgrzech (1956) i w Czechosłowacji (1968). Gosp. i społ. stan państwa był jednak coraz gorszy, malała akceptacja dla braku praworządności
i wolności. Pierwsze próby reform pojawiły się za krótkiego okresu rządów J. Andropowa, by za czasów K. Czernienki ulec zamrożeniu. Dopiero pieriestrojka, głasnost M. Gorbaczowa były faktycznym wysiłkiem na rzecz zreformowania kraju, a zarazem partnerskiej i pokojowej polityki zagr. Pozostawienie na uboczu kwestii ekon., opór konserwatywnej części KPZR, połowiczność podejmowanych decyzji doprowadziły jednak do nieprzewidzianych efektów - zwrócenia się przeciw Gorbaczowowi - pucz sierpniowy 1991 i rozpadu ZSRR. Plan jego likwidacji został ogłoszony 5 IX 1991, potwierdziło go zawiązanie Wspólnoty Niepodległych Państw oraz formalna rezygnacja prez. Gorbaczowa w 1991. Głównym sukcesorem ZSRR została Rosja.
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, oficjalna nazwa państwa...
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, (ZSRR)
- ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH, (1922-91)