Młoda Polska to czas współistnienia wielu prądów literackich i artystycznych. Niektóre z nich cechowała wzajemna opozycyjność (np. symbolizm i neoklasycyzm), inne zaś korespondowały ze sobą. Do najważniejszych kierunków artystycznych tej doby zaliczamy: symbolizm, impresjonizm, parnasizm, ekspresjonizm, neoklasycyzm, franciszkanizm.
Przyjrzyjmy się pokrótce tym prądom i ich najwybitniejszym reprezentantom.Symbolizm rozumieć należy jako technikę malarską i literacką posługującą się symbolami (tzn. znakami o głęboko ukrytej i często niejasnej treści). Symboliści uważali, że otaczająca nas rzeczywistość jest jedynie symbolem prawdziwego, idealnego świata. Głównym celem ich dzieł było odsłanianie zagadek świata i człowieka, dotykanie istoty bytu i treści irracjonalnych. Symbolizm stanowił jedną z form buntu przeciw dominującemu w sztuce lat osiemdziesiątych realizmowi. Utwory symbolistów nie były zwierciadłem rzeczywistości.
Wprost przeciwnie, zasadzie mimesis przeciwstawiały one swobodę, wizyjność, poetykę snu. Ważnymi cecha- mi tej liryki były muzyczność i nastrojowość. Inspirację symbolizmem zauważymy u wielu naszych poetów (np. u Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Wincentego Koraba-Brzozowskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Leopolda Staffa, Bolesława Leśmiana). Problem ten dokładniej opisany zostanie w dalszych partiach rozdziału. Obecnie ograniczmy się do wskazania najbardziej reprezentatywnych tekstów symbolicznych. Są to m.in. wiersze: Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza, Widziadło, Limba Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Powinowactwo Cieni i Kwiatów o Zmierzchu Wincentego Koraba-Brzozowskiego, Kowal Leopolda Staffa. Symbolicznych charakter posiadają także dramaty Wyspiańskiego (np. Wesele, Noc listopadowa) oraz niektóre fragmenty utworów Stefana Żeromskiego (np. symbolika rozdartej sosny lub krzyku pawia w Ludziach bezdomnych).
Impresjonizm to nazwa kierunku artystycznego ukształtowanego we Francji w 2. połowie XIX wieku, będącego kolejną formą buntu przeciw realizmowi. Impresjonizm głosił, że zadaniem sztuki jest utrwalanie i prezentacja ulotnych wrażeń artysty, chwytanie chwili, nastroju. Nurt ten wywodził się z malarstwa. Obiektami najchętniej uwiecznianymi przez malarzy impresjonistów były pejzaże. Do charakterystycznych cech ich płócien zaliczymy: celowe zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie jasnych barw, grę świateł i cieni, technikę barwnych punktów. Impresjonizm został szybko zaadoptowany przez literaturę.
W powieściach wykorzystujących tę technikę wyraźnemu rozluźnieniu uległa kompozycja, osłabiony też został ciąg przyczynowo-skutkowy. Impresjonistyczny utwór epicki stał się szeregiem luźnych scen, często występowała w nim narracja pierwszoosobowa (podkreślająca subiektywny charakter wizji). Impresjonizm wpłynął też na rozluźnienie akcji sztuk teatralnych i wprowadzenie do nich elementów lirycznych.Liczne chwyty impresjonistyczne dostrzec można w powieściach Wacława Berenta (np. Próchno, Ozimina), Stefana Żeromskiego (np. Ludzie bezdomni, Popioły), Władysława Reymonta (np. Chłopi), Wacława Sieroszewskiego W poezji impresjonizm zaowocował nastrojowością utworu oraz silnym naciskiem twórców na brzmienie wiersza.
Poeci usiłowali upodabniać swe dzieła do utworów muzycznych, dlatego wielką rolę przypisywano instrumentacji głoskowej, onomatopejom, melodyce tekstu. Najlepszymi przykładami impresjonistycznych liryków są Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsiennicowym), W Zatoce Neapolitańskiej Kazimierza Przerwy- Tetmajera, Deszcz jesienny Leopolda Staffa. W poezji końca XIX wieku techniki impresjonistyczne wchodziły w częste związki z elementami symbolicznymi (np. Na Anioł Pański Tetmajera). Podobną korespondencję zauważymy w obszarze dramatu. Parnasizm to prąd, który ukształtował się w 2. połowie XIX wieku we Francji.
Programowe hasło jego wyznawców brzmiało: sztuka dla sztuki. Wyrażało ono sprzeciw wobec twórczości utylitarnej i tendencyjnej. Postulowało konieczność oddzielenia sztuki od polityki, religii, zagadnień społecznych, narodowych i etycznych. Nakazywało traktować ją jako dziedzinę autonomiczną, obejmującą wyłącznie działania estetyczne. Parnasiści przywiązywali ogromną wagę do kunsztowności formy lirycznej, szczególnie widocznej w stylu i wersyfikacji. Głosili pochwałę dyscypliny formalnej. Aneta Mazur wspomina także o zasadzie ikoniczności liryki. Dotyczyła ona głównie wizualnej percepcji wiersza. Według parnasistów poezja miała: czarować oko, zachwycać ducha, oddawać dźwięki, naśladować kolory, wyrażać przedmioty wizualne (A. Mazur). Do innych cech poetyki parnasistowskiej należą dążenie do obiektywizmu oraz erudycyjność dzieła. Ostatnią z nich realizowano poprzez sięganie po motywy antyczne, orientalne i egzotyczne. Parnasizm wywarł wpływ na wczesną fazę Młodej Polski.
Jego reprezentantami byli m.in. Antoni Lange i Zenon Przesmycki. Jedno z lekarstw na dekadentyzm stanowił franciszkanizm. Postawie zblazowanego nerwowca, marzącego o śmierci lub Nirwanie, przeciwstawiał on optymizm, afirmację życia, kult Natury. Antidotum na przeintelektualizownie, smutek i cierpienie stanowiły proste wartości (harmonia, spokój, minimalizm potrzeb), które znalazły także odbicie w poetyce wierszy. Franciszkanizm wywarł ogromny wpływ na pewien etap twórczości Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. Antydekadencką odtrutką był również neoklasycyzm. Prąd ten sprzeciwiał się awangardowej formie modernistycznej liryki (w szczególności symbolizmowi), głosił konieczność powrotu do antycznych reguł i starożytnej aksjologii. Odwoływał się do renesansu, stawiał na jasność poezji, surowość formy, równowagę środków artystycznych. W życiu codziennym zalecał przyjmowanie postawy stoickiej. Czołowi reprezentanci młodopolskiego neoklasycyzmu to: Leopold Staff, Karol Hubert Rostworowski, Ludwik Hieronim Morstin.
Po rewolucji lat 1905-07 do głosu w naszej literaturze doszedł ekspresjonizm. W przeciwieństwie do impresjonizmu nie dążył on do utrwalania ulotnych wrażeń. Głównym celem ekspresjonistów było wyrażanie ludzkich stanów wewnętrznych, emocji. Sztuka stanowić miała krzyk duszy, świadectwo bólu i buntu jednostki skrępowanej normami i instytucjami mieszczańskiego życia. Ekspresjonizm przejawiał skłonność do deformacji, karykatury, dysharmonii, dynamiczności, skrajnych kontrastów (mieszanie trywialności z patosem, mowy wulgarnej z wzniosłą, tragizmu z komizmem). Często sięgał po groteskę, motywy oniryczne. Jednym z pionierów rodzimego i europejskiego ekspresjonizmu był Stanisław Przybyszewski. Z prądem tym zetknął się on już w latach dziewięć- dziesiątych w środowisku niemiecko-skandynawskiej bohemy artystycznej. Tendencje ekspresjonistyczne odnaleźć można w pochodzącym z końca wieku manifeście Confiteor. Spośród innych reprezentantów kie- runku wymienić należy Tadeusza Micińskiego, Wacława Berenta. Zrodzony pod koniec Młodej Polski ekspresjonizm wywarł bardzo silny wpływ na kształt literatury międzywojennej.