Postać historyczna, tytułowa bohaterka dramatów Franciszka Wężyka, Alojzego Felińskiego i Edwarda A. Odyńca oraz postać pojawiająca się w szeregu utworach literatury polskiej od XVI w., m.in. Mikołaja Reja, Krzysztofa Okunia, Józefa Wybickiego, Klementyny z Tańskich Hoffmannowej, Juliana U. Niemcewicza, Lucjana Rydla i Stanisława Wyspiańskiego.
Żyła w latach 1520-51, pochodziła z magnackiego rodu Radziwiłłów, krótko była żoną wojewody nowogrodzkiego Stanisława Gasztołda, a po jego śmierci została kochanką króla Zygmunta Augusta. W 1547 r. oboje potajemnie wzięli ślub. Na jawny nie zezwoliłby żyjący jeszcze Zygmunt Stary: ożenek z poddaną komplikował kwestię sukcesji tronu (a Zygmunt August nie miał dotąd potomstwa), naruszał również kruchą równowagę systemu władzy, o którą walka toczyła się między szlachtą a możnowładcami.
Rzeczywiście, ujawnienie królewskiego mariażu wywołało burzę (to z tego okresu pochodzą paszkwile, widzące w Barbarze czarownicę, która z pomocą sił nieczystych uwiodła monarchę) i dopiero po 2 latach sejm zgodził się na koronację Barbary. Zmarła rok później, prawdopodobnie na gruźlicę. W literaturze już od XVII stulecia stała się postacią pozytywną, bohaterką romansu, w którym racje polityki krzyżowały się z siłą uczuć.
W najbardziej popularnym z poświęconych jej utworów, klasycystycznym dramacie Felińskiego Barbara Radziwiłłówna (1817), jest patriotką, szczerą w uczuciach wobec króla, gotową poświęcić swą miłość dla racji stanu, symbolem połączenia Polski i Litwy. "Czarnym charakterem" jest sprzeciwiająca się małżeństwu syna królowa Bona, cudzoziemka działająca w imię obcych interesów. I to ona jest sprawczynią otrucia Barbary, co jednak nie uniemożliwi unii obu narodów.