Postać z epopei Lwa Tołstoja "Wojna i pokój".
Stary książę, głowa wielkiego, magnackiego rodu, ojciec Andrzeja i Marii. Jest przedstawicielem wieku oświecenia, kieruje się rozumem, lekceważy uczucia, w istocie jest egocentrykiem, mającym niedobry wpływ na losy swych dzieci. Księżniczkę Marię tyranizuje, Andrzejowi pozwala na małżeństwo z ukochaną hrabianką Nataszą Rostową dopiero po rocznym narzeczeństwie, co przekreśla szansę syna na szczęście.
Sam omal nie pada ofiarą niefortunnego pomysłu związania się z młodą Francuzką. Jego apodyktyczny charakter łamie dopiero choroba, która pozwala mu wreszcie dojrzeć niezwykłe zalety charakteru wcześniej pogardzanej córki.
W radzieckiej ekranizacji Wojny i pokoju w reżyserii S. Bondarczuka (1965-1967) postać księcia Mikołaja odtwarzał Anatol Ktorow; w amerykańsko-włoskiej (reż. K. Vidor, 1956) - Wilfrid Lawson.