Postać historyczna (1595-1657), bohater powieści Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza.
Hetman kozacki, przywódca powstania kozackiego na Ukrainie, wznieconego w 1648 ro ku, jak głosił - przeciwko książętom i magnatom polskim wyzyskującym ludność ukraińską. W czasie powstania uzyskał wsparcie u chana krymskiego. Po serii zwycięstw, m.in. w bitwach pod Żółty mi Wodami, Korsuniem i Piławcami, bez powodzenia oblegał twierdzę Zbaraż.
Pobity pod Beresteczkiem rozpoczął pertraktacje zmierzające do zawarcia ugody z Rzecząpospolitą. Na zjeździe w Perejasławiu w 1654 roku przeforsował wniosek o przyłączeniu Ukrainy do Rosji. Na początku powieści dzięki Janowi Skrzetuskie mu uchodzi z życiem z rąk zbójców, wynajętych przez wroga, podstarościego czehryńskiego Czaplińskiego. Skrzetuskiemu przedstawia się jako Zenobi Abdank, prawdziwe nazwisko wyjawia dopiero na odjezdnym. W rozmowie z wybawcą zapowiada dzień sądu, idący już przez Dzikie Pola. W podzięce za wybawienie ofiaruje rycerzowi pierścień z oczkiem, w którym znajduje się proch z grobu Chrystusa.
Niedługo potem udaje się na Sicz i staje na czele buntu Kozaków przeciw Rzeczypospolitej. Wykupuje Skrzetuskiego z rąk Tuhaj-beja. W zamian za wolność domaga się od jeńca milczenia na temat sił kozackich. Otrzymawszy odpowiedź odmowną, dowodzi racji buntowników, powołując się na krzywdy, jakich doznaje Zaporoże ze strony Rzeczypospolitej. Oskarżony przez Skrzetuskiego o sprowadzenie na chrześcijan wojsk pogańskich wpada w gniew.
Mimo to uwalnia Skrzetuskiego. Po serii zwycięstw popada jednak w kłopoty, m.in. za sprawą sojuszu z Tatarami Tuhaj-beja. Pije, radzi się czarownic, pochlebia sojusznikom, lekceważy posłów i komisarzy królewskich. W powieści powstanie kończy bitwa pod Beresteczkiem, w czasie której wojska buntowników zostają rozbite. Uciekając z pola bitwy, chan zabiera ze sobą jako jeńca Chmielnickiego.
W filmie Ogniem i mieczem (1998) wyreżyserowanym przez Jerzego Hoffmana w roli Chmielnickiego wystąpił ukraiński aktor Bohdan Stupka.