Bohater tytułowy i narrator powieści Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
Pisana w konwencji pamiętnika powieść podzielona została na trzy księgi. W pierwszej z nich tytułowy bohater przypomina sobie czasy dzieciństwa i młodości, przybliżając tym samym środowisko, w którym wzrastał - dom uczciwy, szlachecki, gdzie jednak gościa przyjąć [znaczyło] toż samo, co się z nim upić. Niedouczeni, sami niewiele wiedzący o świecie, rodzice Mikołaja nie potrafili zadbać o jego edukację, powierzając ją najpierw domowym opiekunkom nie mającym żadnego oświecenia, a później niejakiemu Damonowi, modnemu kawalerowi rodem z Francji.
W rezultacie Mikołaj żył życiem bohaterów podrzucanych mu romansów, a kiedy matka zorientowała się, że jedna z jej wychowanek - Julianna - stała się obiektem jego miłosnych uniesień, rozdzieliła młodych, oddając dziewczynę do klasztoru. Do ponownego spotkania tych dwojga dojdzie po latach, wcześniej jednak nasz bohater doświadcza różnych przypadków. Pobyt w Warszawie, dokąd udał się wraz z wybranym na posła wujem, skutkuje znajomością z kolejnymi fircykami i oszusta- mi (wcześniej Mikołajowi przyszło spłacać długi byłego guwernera), którzy chętnie korzystają z hojności chcącego wkupić się w ich łaski prowincjusza. Sytuacja powtarza się w Paryżu, z tym że tam konsekwencje są już poważniejsze - okradziony przez przyjaciela i zadłużony Doświadczyński (oszukał go jednocześnie zarząd- ca jego dóbr w kraju) musi uciekać przed wierzycielami i w amsterdamskim porcie wsiada na statek płynący do Batawii (Indonezja). Ten rozbija się w czasie burzy, Mikołaj zaś, niczym Robinson, cudownym trafem dopływa samotnie do tajemniczego lądu.
Miejscem tym - o czym dowiadujemy się już w księdze drugiej - okazuje się być wyspa Nipu. Słuchając nauk mistrza Xaoo, mentora tamtejszej społeczności, Doświadczyński dochodzi do przekonania, że życie, jakie dotychczas wiódł, nie było wiele warte, a goszczący go Nipuanie, których na początku traktował z właściwą Europejczykom protekcjonalnością, mieliby pełne prawo nazywać dzikim właśnie jego. Utopijny kształt ich społeczeństwa (nie znająca konfliktów, hołdująca zasadzie równości wspólnota, której cel wyznacza ubezpieczenie własności jej członków) fascynuje Mikołaja, jednak tęsknota za dawnym światem po- zostaje i kiedy tylko nadarza się okazja - opuszcza wyspę.
Ostatnia część utworu przynosi relację z powrotu do "cywilizacji". Odnaleziony na morzu przez przewożący niewolników hiszpański statek, Doświadczyński po dopłynięciu do Ameryki (Peru) zostaje zmuszony do ciężkiej pracy w kopalni złota. Szczęście go jednak nie opuszcza - wykupiony po jakimś czasie z niewoli przez pensylwańskiego kwakra, po licznych przygodach (zamknięto go na przykład w zakładzie dla obłąkanych, po tym jak opowiedział mieszkańcom Kadyksu o zwyczajach panujących na Nipu) Mikołaj dociera wreszcie do nie oglądanej od dziesięciu lat Polski i po odzyskaniu rodowej posiadłości osiada na wsi, rozpowszechniając wśród poddanych nauki mistrza Xaoo. Finał powieści przynosi odnalezienie się po latach pary niegdysiejszych kochanków - na ręku przypadkowo spotkanej wdowy Doświadczyński rozpoznaje pierścień, jaki ofiarował Juliannie. Teraz już u boku kochanej żony prowadzić może szczęśliwe życie "filozofa".