Bohaterka powieści historycznej Stara baśń Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Wiedźma znająca się na ziołach. Chodzi od chaty do chaty i leczy ludzi i zwierzęta w zamian za strawę, dach nad głową, ku- bek miodu lub piwa. Zbiera zioła, kamy- ki, nasiona i korzonki. W przeszłości przeżyła miłość i rozczarowanie, jak sama mówi: Porwał mnie królewicz, zaprowadził do gmachu, co miał ściany ze złota. W ogrodzie rosła jabłoń, co rodziła jabłka wonne, u stóp jej ciekła żywiąca krynica. Siedem lat królowałam, siedem lat śpiewałam pieśni, splatałam i rozplatałam kosy, wszystko mi służyło... potem zrobiło się ciemno i ja w łachmanach, o kiju, znalazłam się w puszczy.
Ostrzega Dziwę przed udziałem w święcie Ku- pały, potem opatruje szpiega Znoska, który schowawszy się podczas wiecu w dziupli dębu, stoczył walkę z rysiem i następnie, wyglądając przez dziurę, został ugodzony strzałą z łuku w oko. Po wypadkach w czasie obrzędu Kupały powiadamia Sambora o porwaniu Dziwy i opiekuje się Domanem. Z zasady nie szkodzi ludziom. Przemieszczając się od zagrody do zagrody, przypatruje się ich mieszkańcom. Potrafi przewidywać przyszłość, wiązać fakty i wyciągać wnioski. Sprzedaje Mili lubczyk. Po ataku Pomorców na chatę Mirszy przeprawia się do Lednicy.
Informuje Domana o możliwości uprowadzenia Dziwy z chramu w za- mian za okup i opowiada dziewczynie baśń o królewnie, która mimo wysiłków nie uciekła przed przeznaczeniem i poślubiła księcia. Wreszcie wskazuje kmieciom kryjówkę Piasta w lesie. W ekranizacji powieści zatytułowanej Kiedy słońce było bogiem (reżyseria Jerzy Hoffman, 2003 r.) postać Jaruhy zagrała Ewa Wiśniewska.