Bohaterka powieści historycznej Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza, należącej do cyklu powieściowego zwanego Trylogią.
Sierota wychowywana przez Stanisława ➞ Makowieckiego, stolnika latyczowskiego i szwagra Michała ➞ Wołodyjowskiego. W 1668 roku wraz ze stolnikową i Krzysią ➞ Drohojowską przybywa do Warszawy i zatrzymuje się w dworku ➞ Ketlinga, pod nieobecność właściciela pozostającym we władaniu jego przyjaciół: Zagłoby i Wołodyjowskiego. Zakochuje się w Michale Wołodyjowskim i zdobywa sympatię Zagłoby, który nadaje jej przezwisko "hajduczek". Od Wołodyjowskiego uczy się fechtunku. Wyjawia Wołodyjowskiemu przyczynę, dla której Krzysia chce wstąpić do klasztoru, wreszcie - oświadcza się mu sama i zostaje jego żoną. Po ślubie małżonkowie zatrzymują się w majątku Jeziorkowskich, wsi Sokół.
Nie mają dzieci. Po otrzymaniu rozkazu od hetmana Sobieskiego Wołodyjowski obejmuje dowództwo w Chreptiowie, stanicy położonej na wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Basia dociera do Chreptiowa jakiś czas później, eskortowana przez żołnierzy pod wodzą Tatara, Azji Mellechowicza (Tuhajbejowicza). W Chreptiowie bierze udział w potyczce z hordami Azbabeja, spada z konia i traci przytomność.
Zostaje odnaleziona przez Azję Tuhajbejowicza, który w przypływie namiętności obsypuje jej twarz pocałunkami. W czasie wizyty w Chrieptiowie rodziny Nowowiejskich bohaterka dowiaduje się, że Azja przed laty służył w ich domu i o jego romansie z Ewką. Nieświadoma uczuć Azji, usiłuje ich wyswatać. Za namową Azji i w jego towarzystwie wyrusza do Raszkowa. Podczas podróży, broniąc się przed porwaniem, ogłusza Tuhajbejowicza rękojeścią pistoletu, dosiada konia i ucieka. Przy siodle drugiego konia znajduje muszkiet, róg z prochem, kule i worek wypełniony siemieniem.
Przeżywa napad zbójecki, uchodzi pogoni wilków, przeprawia się przez zamarzniętą rzekę. Traci oba konie i wędruje piechotą. Wreszcie dociera do Chreptiowa. Odzyskawszy siły, wraz z mężem osiada w Kamieńcu Podolskim, obleganym przez wojska sułtana. Miasto poddaje się, niedługo potem Basia, Zagłoba i Krzysia stają się świadkami śmierci Wołodyjowskiego i Ketlinga, którzy wysadzają się w twierdzy kamienieckiej. W filmie Pan Wołodyjowski (reż. Jerzy Hoffman, 1968) i w serialu telewizyjnym Przygody pana Michała (reż. P. Komorowski, 1969) w roli Basi Wołodyjowskiej wystąpiła Magdalena Zawadzka.