Postać historyczna pojawiająca się także w szeregu utworów literackich, m.in. w powieści Alfredo Panziniego Ksantypa oraz sztuki teatralnej Ludwika Hieronima Morstina Obrona Ksantypy.
Żona greckiego filozofa Sokratesa, żyjąca na przełomie V/IV w. p.n.e., według tradycji miała wiecznymi pretensjami zatruwać życie mężowi (stąd w potocznej polszczyźnie ksantypa to żona jędza, kłótliwa i głupia sekutnica). W literaturze na ogół pojawia się w swym tradycyjnym wcieleniu lub czasem jako jego zaprzeczenie: pełna rozsądku strażniczka ogniska domowego, dbająca o poświęconego swym filozoficznym rozważaniom męża, protestująca przeciw temu, że jego nowe zajęcie (wcześniej był żołnierzem) - nauczyciela nie pobierającego pieniędzy za swe lekcje - prowadzą do zubożenia rodziny, niesłusznie ośmieszona przez przyjaciół Sokratesa.