Tytułowy bohater tragedii Juliusza Słowackiego "Mazepa".
Mazepa to postać historyczna. Żył w latach 1639-1709. Inteligentny, wykształcony Kozak, był jednym z posłów królewskich szukających porozumienia z Zaporożem, w późniejszych latach został hetmanem kozackim. Nadal związany z losami Polski opowiedział się po stronie Augusta II Sasa przeciw Leszczyńskiemu, a naraziwszy się carowi Piotrowi I układami z Rzecząpospolitą i wsparciem Szwedów w wojnie północnej, musiał ostatecznie szukać schronienia w Turcji, gdzie zmarł.
W literaturze polskiej i europejskiej stał się popularnym bohaterem głównie za sprawą głośnych przygód miłosnych. W dramacie Słowackiego Mazepa, młody i trochę szalony paź króla Jana Kazimierza, zjawia się przed swym panem na dworze Wojewody, gdzie monarcha ma jakiś czas zabawić. Ujrzawszy piękną Amelię, młodziutką wojewodzinę, Mazepa nie umie powstrzymać się, by nie roztoczyć przed nią swych uwodzicielskich wdzięków. Nie zraża go chłód młodej pani ani niechęć jej pasierba, Zbigniewa. Sytuacja komplikuje się poważnie dopiero nocą, kiedy Mazepa odkrywa, że Amelię próbuje uwieść sam król, przebrany zresztą w jego szaty.
Zaloty zmysłowego władcy, planującego już wcześniej zdobycie pięknej wojewodziny, zostają definitywnie przerwane przez czujnego Zbigniewa, któremu udało się nawet ranić króla w rękę. By ukryć kompromitującą prawdę, Mazepa zadaje sam sobie identyczną ranę. Gdy rano zaczynają się skandaliczne oskarżenia, Jan Kazimierz skwapliwie korzysta z szansy stworzonej przez pazia i odsyła go z zamku z listami. Przed wyjazdem Mazepa spotyka Zbigniewa i rozumiejąc, że broni on macochy powodowany wcale nie synowskimi uczuciami, radzi mu wyjechać. W rewanżu otrzymuje ostrzeżenie przed zasadzką Wojewody.
Szczera rozmowa ze Zbigniewem wywołuje w Mazepie chęć poznania treści królewskich listów. I tak Kozak dowiaduje się, że król nakazuje uprowadzenie Amelii i wtrącenie do lochów wiernego pazia. Mazepa wraca potajemnie do komnat wojewodziny, by ostrzec ją przed niebezpieczeństwem. Tu staje się mimowolnym świadkiem dramatycznego rozstania Amelii i Zbigniewa. Jednak zjawia się i oszalały z zazdrości Wojewoda. Powstrzymany przez oburzonego syna przed rewizją sypialni żony, każe zamurować wejście do jej komnaty, ustawić ołtarz i stworzyć kaplicę. Za murem pozostaje Mazepa, gotowy zarówno ukrywać wiedzę o miłości Amelii i Zbigniewa, jak i podłych zamiarach swego władcy.
Przed śmiercią ratuje go jednak Jan Kazimierz, który nakazuje rozebrać mur. Wyzwolony Mazepa nadal nie wyznaje prawdy, a honoru Wojewody ma bronić Zbigniew. Oczywiście on jeden wie, że Mazepa nie próbował uwieść Amelii. Popełnia samobójstwo, a wkrótce za nim podąża jego nieszczęsna macocha. Młodego Kozaka nic już nie wstrzymuje przed objawieniem prawdy Wojewodzie. Pyszny magnat wypuszcza pazia wolno ze swego zamku, ale przywiązuje go do koni, ufając, że koń ciało roztarga. W ekranizacji dramatu (reż. G. Holoubek, 1975 r.) rolę Mazepy kreował Jerzy Bończak.