Bohater Homerowej Odysei.
Wódz grecki z czasów wojny trojańskiej (jego wyprawę do obozu trojańskich sprzymierzeńców pod wodzą Rezosa opisuje X księga Iliady), miał sprowadzić pod oblegane miasto ➞ Achillesa, a później syna tego ostatniego, ➞ Neoptolemosa. Odyseusz jest obciążany odpowiedzialnością za zamordowanie ➞ Palamedesa, miał także odpowiadać za śmierć Astyanaksa (syna ➞ Hektora), wedle Sofoklesa również za nieszczęście➞ Filokteta, a wedle niektórych wersji za szaleństwo ➞ Ajasa z Salaminy (w innych wersjach zbroja Achillesa przypadłamu na mocy decyzji Achajów).
Wśród wielkich czynów Odyseusza wymienia się wykradzenie z Troi palladium, a tak- że podstęp z wykorzystaniem konia trojańskiego. Największej jednak sławy przysporzyła Odyseuszowi jego dziesięcioletnia tułaczka, w trakcie której utracić miał wszystkich towarzyszy; na swojej drodze spotkaćmiał spotkać barbarzyńskich Lestrygonów, pozbawionych pamięci Lotofagów, Cyklopa Polifema, boga wiatrów Eola, czarodziejkę Kirke, po- twory, takie jak Skylla, Charybda czy wreszcie Syreny, zjawywielkich bohaterów greckich (w czasie wizyty w krainie Kimmeryczyków), a wreszcie nimfę Kalipso i niezwykłe plemię Feaków. Powrót Odyseusza na Itakę, gdzie oczekiwała go żona ➞ Penelopa i syn ➞ Telemach, oznaczał chwilowe tylko wytchnienie od trudów, jako że Odyseusz musiał oczyścić się ze zmazy krwi, jaką sprowadziła nań rzeź zalotników. Śmierć miał ponieść albo w głębi lądu, albo z ręki swojego drugiego syna, Telegona.
W okresie późnego cesarstwa rzymskiego w losach Odyseusza widziano często parabolę wędrówki duszy ludzkiej (np. egzegeza Porfiriusza), zwracając szczególną uwagę na motywy, takie jak żegluga między Skyllą a Charybdą, konieczność stawienia czoła śpiewowi Syren czy przebieg wizyty u Kirke (do tej ostatniej wyraźnie nawiązuje Ariosto w opisie spotkania Ruggiera z Alcyną).
Na kanwie losów i przygód Odyseusza osnuto wiele dzieł literackich, nader niekiedy swobodnie traktujących mityczną opowieść - dość wspomnieć w tym miejscu Boską Komedię Dantego (gdzie Odyseusz przebywa w piekle za wymyślenie konia trojańskiego; Dante wyprawił bohatera po powrocie na Itakę w kolejną wyprawę morską, z której już nie wrócił) czy powstałe w XX wieku utwory V. Auburtina (1922), F.T. Csokora (1946) czy W. Jensa (1957). Do najważniejszych dzieł nawiązujących do losów bohatera należą: Ulisses Alfreda Tennysona, Łuk Odysa G. Hauptmanna, Powrót Odysa S. Wyspiańskiego, Wojny trojańskiej nie będzie J. Giraudoux, a wreszcie Ulisses J. Joyce’a i Odysea N. Kazantzakisa.