Postać z powieści Lwa Tołstoja Wojna i pokój.
Starszy brat hrabianki Nataszy Rostowej, dość typowy przedstawiciel młodzieży rosyjskiej. Marzy mu się kariera wojskowa i w obliczu ciągłych wojen, toczących się za sprawą Napoleona w Europie, rezygnuje ze studiów, by udać się na front. Ranny w Prusach zostaje oficerem, po przegranej pod Austerlitz nadal pnie się w górę w wojskowej karierze. Nie jest jednak wolny od słabości właściwych swojemu stanowi. Przegrywa w karty ogromną sumę, czym wpędza bliskich w głębokie tarapaty finansowe.
Przebywając w rodzinnym majątku, zaczyna darzyć uczuciem daleką kuzynkę, Sonię, wychowankę rodziców. Ale tylko Natasza sprzyja temu związkowi. Matka Mikołaja gwałtownie sprzeciwia się małżeństwu i rozgoryczony Rostow ponownie podejmuje służbę wojskową, choć zaczyna doceniać życie ziemianina. Rozpoczyna się wojna rosyjsko- francuska, w której zresztą Mikołaj traci najmłodszego brata, Pietię.
Sam, jako oficer prowiantowy, trafia do majątku Bołkońskich i ratuje księżniczkę Marię Bołkońską przed wybuchem chłopskiego buntu. Poznanie dobrej i pełnej poświęcenia Marii wywołuje w nim nowe, głębokie uczucie. Nie może jednak mu ulec: czuje się związany dawnymi deklaracjami złożonymi Soni. Jednak Sonia zrywa ich nieformalne zaręczyny. Po wojnie Mikołaj nie dąży do realizacji osobistego szczęścia.
Pragnie zarówno otoczyć opieką zrujnowana rodzinę, jak i dobrze służyć państwu. Ale ponowne spotkanie z Marią Bołkońską kończy się oświadczynami i szczęśliwym pożyciem z żoną w majątku Bołkońskich, Łysych Górach, gdzie chętnie przebywa również Natasza z mężem Piotrem Bezuchowem. W amerykańskiej adaptacji powieści, reżyserowanej przez Kinga Vidora (1956 r.) rolę Mikołaja powierzono Jeremiemu Brettowi, w rosyjskiej ekranizacji Siergieja Bondarczuka (1965-67) odtwarzał ją Oleg Tabakow.