Bohater podań, legend i wielu utworów literackich.
Postać legendarna, obecna w literaturze polskiej od XVI w. (jako pierwszy przywołuje Twardowskiego Łukasz Górnicki w drugiej księdze Dworzanina polskiego). Według jednej wersji legendy, podobnie jak Faust, miał zaprzedać duszę diabłu, by zyskać tym sposobem nieśmiertelność, pozyskać wiedzę tajemną i nadludzką moc czynienia rzeczy dla człowieka niemożliwych. Według innej, jego duszę zaprzedał ojciec, któremu czart dopomógł wydostać się z bagiennej topieli.
Twardowski, szlachcic z urodzenia, moc podpisanego cyrografu wykorzystuje w taki sposób, że nadweręża diabelską cierpliwość (za jego sprawą czart miał m.in. przenieść zasoby srebra pod Olkusz i ustawić Maczugę Herkulesa koło Pieskowej Skały). Mistrz Twardowski starał się również w nieskończoność odwlec moment oddania diabłu duszy - omijał Włochy, gdyż w cyrografie był warunek, iż tylko w Rzymie odda się jego mocy.
W końcu diabeł podstępnie wabi go do karczmy o nazwie Rzym (jest wiele wersji gdzie owa karczma stała: a to w Sandomierskiem, a to w Suchej Beskidzkiej, a to pod Wolbromiem) i unosi przez ko- min do piekła. Twardowski podczas tej podróży odmawia godzinki maryjne, czego diabeł nie może wytrzymać i pozostawia szlachcica na Księżycu, gdzie ten ma z woli Boskiej pozostać do dnia Sądu Ostatecznego.
Z legendą Twardowskiego związany jest nie tylko Kraków, gdzie studiował, miał mieszkać w kamienicy Pod św. Janem Kapistranem (róg Rynku Głównego i ul. Wiślnej) i służyć na dworze króla Zygmunta Augusta (choć sporne jest, czy ducha Barbary Radziwiłłówny wywoływał na krakowskim zamku, czy na warszawskim), na Krzemionkach Podgórskich ponoć miał pracownię, a na krakowskim Rynku - kram z garnkami prowadziła jego żona sekutnica.
Również Bydgoszcz pielęgnuje legendę rzekomej wizyty mistrza, który sfrunął na kogucie na tamtejszy Rynek w 1560 r. W Węgrowie nad Liwcem, w zakrystii kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wisi XVI-wieczne zwierciadło, tzw. lustro Twardowskiego, przekazane w XVIII w. przez rodzinę Krasińskich. Na ramie lustra widnieje napis: Luserat hoc speculo magicas Twardovius artes, lusus at iste Dei versus in obseqvium est (Bawił się tym lustrem Twardowski, magiczne sztuki czyniąc, teraz przeznaczone jest na służbę Bogu).
Czy Twardowski istniał naprawdę? Niewielu historyków broni dziś autentyczności postaci. Ale np. Roman Bugaj (Nauki tajemne w Polsce w dobie odrodzenia) uważa, że Twardowski to urodzony w Norymberdze ok. 1515 r. Lorenz Dhur. Studiował medycynę w Wittenberdze, Padwie i Rzymie. Do Krakowa przybył ok. 1565 r. za sprawą swego kolegi ze studiów, Franciszka Krasińskiego (późniejszego podkanclerzego koronnego i biskupa krakowskiego).
Karierę lekarza zaczynał na dworze księcia Albrechta w Królewcu, następnie leczył Mikołaja Czarnego Radziwiłła, aż wreszcie stał się wróżbitą i astrologiem Zygmunta Augusta. On to miał wywołać w 1569 r. ducha Barbary Radziwiłłówny, w rzeczywistości królowi - za sprawą jego dworzan Mniszchów - podstawiono łudząco do jego zmarłej żony podobną warszawską mieszczkę, Barbarę Giżankę. Z tego też powodu po śmierci króla Twardowski w obawie o swoje życie uciekł z Knyszyna. Jednak ręka morderców dosięgła go w 1573 r. w karczmie Rzym we wsi Mystki na Podlasiu.
Od czasów romantyzmu legenda Twardowskiego stała się kanwą wielu utworów literackich, m.in. ballad: Twardowski Tomasza Zana (1818), Pani Twardowska Adama Mickiewicza (1822); dramatów: Twardowski na Krzemionkach Jana Nepomucena Kamińskiego (1825), Twardowski czarnoksiężnik Juliana Korsaka (1840); powieści: Mistrz Twardowski Józefa Ignacego Kraszewskiego (1840), Pan Twardost Twardowski, czarnoksiężnik polski Wacława Sieroszewskiego, Pajączek z Księżyca: niezwykłe dzieje Pana Twardowskiego i jego ucznia Łukasza Kamykowskiego (2003); poematu dramatycznego Twardowski Józefa Szujskiego, poematów: Mistrz Twardowski Leopolda Staffa (1902), Pan Twardowski Lucjana Rydla (1906); baletu Pan Twardowski Ludomira Różyckiego (1921), musicalu Pan Twardowski z muzyką Janusza Grzywacza i librettem Włodzimierza Jasińskiego (Teatr STU, 1990); wielu utworów poetyckich, m.in. Jarosława Iwaszkiewicza, Wisławy Szymborskiej, Jana Lechonia. W malarstwie Twardowskiego przedstawiali, m.in.: Juliusz Kossak, Walery Eljasz, Wojciech Gerson, Konstanty Górski, Stanisław Witkiewicz.
Pierwszy film o mistrzu powstał w 1921 r. (reż. Wiktor Biegański, w roli tytułowej Bronisław Oranowski), kolejny w 1936 r. (reż. Henryka Szaro, jako Twardowski Franciszek Brodniewicz). W 1995 r. Krzysztof Gradowski zekranizował po wieść J.I. Kraszewskiego (w roli młodego Twardowskiego wystąpił Rafał Olbrychski, starego - Daniel Olbrychski).