Pierwotny zamek, własność książąt mazowieckich, był budowlą w stylu gotyckim (XIII/XIV i XV w.); po włączeniu Mazowsza do Korony jedna z rezydencji król.; za czasów króla Zygmunta Augusta przebudowany w stylu renesansowym (1569-72, F. Paar, J.B. Quadro); po przeniesieniu stolicy do Warszawy przez Zygmunta III gł. siedziba króla oraz miejsce obrad sejmu i senatu, ponownie przebudowany (1599-1619, Santi Gucci i J. Trevano); powstała wówczas wczesnobarokowa budowla na planie pięciokąta z wewnętrznym dziedzińcem i wieżą Zegarową, krytym przejściem do kolegiaty św. Jana; dekoracja malarska wnętrz - T. Dolabella; po zniszczeniach w czasie najazdu szwedzkiego przebudowano skrzydło wsch. (1640-43, K. Tencalla); 1740-47 przebudowano zamek w stylu późnego baroku, zwł. fasadę od strony Wisły (G. Chiaveri, J.K. Knöffel, K.F. Pöppelmann); za panowania Stanisława Augusta odbudowano spalone skrzydło płd. (1766-85, J. Fontana), przebudowano i ozdobiono wnętrza w stylu klasycystycznym (D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer) - sypialnie króla oraz sale: Tronowa, Balowa, Audiencyjna, Rycerska, Canaletta, Gabinet Marmurowy, Gabinet Konferencyjny; rzeźby A. le Bruna i J. Monaldiego; ściany zdobiły malowidła J.B. Plerscha, J. Pillementa, obrazy M. Bacciarellego, Canaletta; wzniesiono nowe skrzydło z Biblioteką Król. (1779-82, D. Merlini, J.Ch. Kamzsetzer), łączące zamek z późnobarokowym Pałacykiem Pod Blachą (XVII-XVIII w., wnętrza D. Merlini). W okresie rozbiorów zamek był zaniedbany i dewastowany, dzieła sztuki uległy rozproszeniu; po odzyskaniu niepodległości, od 1919 przystąpiono do odnowy (K. Skórewicz, później A. Szyszko-Bohusz); 1922-39 Z.K. w W. był siedzibą prezydenta; część sal stanowiła muzeum; 17 IX 1939 został zbombardowany i podpalony przez Niemców, podczas okupacji był systematycznie niszczony, zdołano jednak uratować wiele cennych przedmiotów wyposażenia wnętrz i dzieł sztuki; 1944 po upadku powstania w-wskiego Niemcy wysadzili w powietrze pozostałości zamku, ocalały jedynie mury skrzydła Biblioteki; 1971-88 zamek zrekonstruowano, przywrócono mu wygląd sprzed 1939; odtworzono pewne dawniejsze elementy, które zatarły poprzednie przebudowy; obecnie muzeum (czasem pełni też funkcje reprezentacyjne).
KAMSETZER, GODLEWSKI, FUNDUSZ OBRONY NARODOWEJ, PILLEMENT, OBIADY CZWARTKOWE, PLERSCH, SOLARI, WARSZAWA, POLSKA. SZTUKA. KLASYCYZM, KARCHER