LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 73,7% Uzbecy, 5,5% Rosjanie, 5,1% Tadżycy, 4,2% Kazachowie, 2% Tatarzy, nadto Karakałpacy, Kirgizi, Turkmeni, Ukraińcy, Żydzi, Polacy, Niemcy, Koreańczycy; w miastach 40% ludności; gęstość zaludnienia 63 osoby/km2 (w części zach. kraju - zwł. w Karakałpacji i obwodzie bucharskim - zaledwie 10 osób/km2, w części wsch. - w obwodzie fergańskim i taszkenckim - ok. 300 osób/km2); wysoki przyrost naturalny 28,3‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 66 lat, kobiety - 73 lata; wyznania (brak danych szczegółowych): gł. muzułmanie sunniccy, niewielka mniejszość szyicka, znaczny procent bezwyznaniowych.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1992; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Najwyższe), 250 deputowanych, wybieranych na 5 lat; głowa państwa powoływana w wyborach bezpośrednich na 5 lat; kraj dzieli się na 12 obwodów i Autonomiczną Republikę Karakałpacką (pow. 164 900 km2; 1,2 mln mieszk.).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w przeważającej mierze równinne; w środk. części kraju, między Amu-darią a Syr-darią, piaszczysta pustynia Kyzył-Kum z ostańcowymi masywami Bukan-tau, Kuldżuk-tau i Aktau (wys. do 922 m); w części płn.-zach. fragment Wyż. Ustiurt, stromo opadającej do Jez. Aralskiego i aluwialnej delty Amu-darii, z licznymi odnogami, jeziorami, kanałami, niekiedy bagnami; w części wsch. przedgórza i pokryte wiecznymi śniegami łańcuchy górskie zach. Tien-szanu i G. Ałajskich (wys. do 4643 m) z licznymi kotlinami, m.in. Fergańską, Taszkencką, Samarkandzką, Kaszkadaryjską, Zerawszańską; w rejonach górskich częste trzęsienia ziemi (m.in. 1966 zniszczenie Taszkentu). Klimat kontynentalny, skrajnie suchy, z długim ciepłym latem (średnia temp. lipca 26-32C) i chłodną zimą (stycznia od -3C do 3C); w górach piętra klimatyczne; średni roczny opad 80 mm na nizinach, 350 do 500 mm w górach; opady gł. w zimie i na wiosnę; na płd. częste silne, porywiste wiatry płd.-zach., zimą przynoszące śnieżne zamiecie. Gł. rzeki: Amu-daria (w granicach U. 945 km), Zerawszan (455 km), Syr-daria (385 km), Kaszka-daria; na płn.-zach. wielkie słone Jez. Aralskie (64,5 tys. km2), należące w części płn. do Kazachstanu; kilka sztucznych zbiorników, najw. Kajrakkumski (pow. 513 km2), Czardarski. Roślinność w części zach. i środk. pustynna, na Wyż. Ustiurt - słonorośla, nad rzekami skrawki lasów topolowo-wierzbowych, na wsch. kraju na przedgórzach półpustynie piołunowe lub trawiaste; w górach suche stepy, lasostepy ze skrawkami lasów liściastych, stepy wyskogórskie oraz roślinność alpejska; park nar. w G.Turkiestańskich, nadto 10 rezerwatów, m.in. w delcie Amu-darii oraz Czatkalski (biosfery).
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy, o gospodarce najbardziej ustabilizowanej wśród b. republik ZSRR w Azji Środk., opierającej się na produkcji bawełny (5 miejsce w świecie, drugi w świecie - po USA - eksporter), wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., węgla, rud uranu, ołowiu, cynku, wolframu, miedzi, molibdenu, siarki, ozokerytu, złota (w Muruntau na pustyni Kizył-Kum jedna z najw. w świecie kopalń); hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych; spory potencjał energetyczny; rozwinięty przem. włókienniczy, odzieżowy, tekstylny (m.in. obróbka bawełny, produkcja tkanin bawełnianych i jedwabnych, dywanów), skórzany, obuwniczy; nadto spory przem. maszynowy (maszyny do zbiorów bawełny i dla przem. włókienniczego, drogowe oraz dla budownictwa), chem. (tworzywa sztuczne, nawozy, włókna, chem. gospodarcza), petrochem., gumowy, farm., elektrotechn. i elektroniczny, precyzyjny, materiałów bud. (cement, płytki ceramiczne, rury azbestowo-cementowe), od 1996 produkcja samochodów osobowych (w spółce z koncernem Daewoo). Rolnictwo zdominowane monokulturą bawełny, powodującej duże szkody ekol. i wysychanie Jez. Aralskiego; grunty orne zajmują ok. 10% pow. kraju, w 80% nawadniane sztucznie (m.in. kanały: Wielki Fergański, Płn. Fergański, Płd. Fergański, Ambucharski); uprawa ryżu, kukurydzy, pszenicy, jęczmienia, sorga, ziemniaków, winorośli i drzew owocowych (brzoskwinie, morele, jabłonie, grusze, pigwy, granaty, migdałowce), warzyw, roślin przemysłowych (kenafu, tytoniu, sezamu, trzciny cukrowej); hodowla owiec (m.in. karakułowych), kóz, bydła, koni, tradycyjnie także jedwabników; rzemiosło artystyczne (hafciarstwo, ceramika). Sieć komunikacyjna rozwinięta gł. na wsch. kraju; 3,5 tys. km linii kolejowych, ponad 70 tys. km dróg kołowych; kilka gazociągów, m.in. na Ural, do Kazachstanu, Kirgistanu, eur. części Federacji Ros.; międzynar. port lotniczy w Taszkencie. Od 1992 U. jest czł. MFW, od 1994 posiada własną walutę; gospodarka w trakcie przekształceń: 1994 uruchomiono giełdę, działa ok. 1500 spółek z udziałem kapitału zagr., sprywatyzowano 2 tys. z 35 tys. przedsiębiorstw państwowych, kierując się zasadą prywatyzacji tylko przedsiębiorstw deficytowych, przy gwarancjach dla firm zagr. swobodnego transferu kapitału i zysków.
HISTORIA. Ziemie dzisiejszego U. zasiedlono już w okresie paleolitu; w starożytności należały do Baktrii i Sogdiany, VI-IV w. p.n.e. opanowane przez Persów, następnie podbite przez Aleksandra Wielkiego, III-I w. p.n.e. państwo grecko-baktryjskie, od I w. n.e. państwo Kuszanów, IV-V w. rozbite przez Heftalitów; na jego gruzach rozwój drobniejszych organizmów państwowych (Buchara, Chorezm, Fergana, Sogd, Czacz) w VI-VII w. podporządkowanych kaganatowi tur., od VIII w. Arabom, którzy spowodowali islamizację ludności dotąd zróżnicowanej wyznaniowo (zoroastryzm, nestorianizm, buddyzm, judaizm, szamanizm); równocześnie Buchara i Samarkanda stały się węzłami dróg karawanowych łączących zach. Azję i Europę z rynkami Dalekiego Wschodu; powstania przeciw Arabom (776-783) wykorzystał Ismail z rodu Samanidów, który stłumił bunty i uniezależnił się od kalifatu; za rządów Samanidów (IX-X w.) rozwój kultury, architektury, nauki, poezji (m.in. Awicenna, Firdausi), rzemiosła (produkcja papieru, który wyparł pergamin); pod koniec X w. ziemie U. zostały podbite przez plemiona tur., nastąpiły rządy Karachanidów, od XI w. Seldżuków, pokonanych 1207 przez szacha Chorezmu Muhammada; 1220-21 opanowanie tych terytoriów przez Czyngis-chana; za panowania Timura i Timurydów rozkwit, 1499-1500 ziemie U. podbiły tur. plemiona uzbeckie, zakładając dwa zwalczające się chanaty, ze stolicami w Bucharze i Chiwie; za panowania Abdulli-chana (1559-98) w Bucharze - rozwój handlu, rzemiosła, wydobycie bogactw mineralnych, monumentalne budowle; w XVII i XVIII w. spadek znaczenia dróg karawanowych (m.in. wskutek napadów Turkmenów i Kazachów), a w konsekwencji osłabienie chanatu bucharskiego, z którego wyodrębnił się chanat kokandzki; w XVIII w. rozpoczyna się penetracja ros. w Azji Środk., przechodząca z wolna w zbrojną ekspansję; 1865 wojska ros. zajmują Taszkent, 1868 Samarkandę, 1876 chanat kokandzki; emirzy Buchary i Chiwy zostają zmuszeni do uznania protektoratu cara, powstaje ros. generał-gubernatorstwo turkiestańskie ze stol. w Taszkencie, nasila się kolonizacja ros., ziemie uprawne odbierane są miejscowym chłopom; antyros. powstanie 1916 kończy się klęską, bolszewicy tworzą 1918 Turkiestańską ASRR w ramach Ros. FSRR, 1920 Chorezmijską (ze stol. w Chiwie) i Bucharską Radziecką Republikę Ludową; 1924 zostają one przekształcone w Uzbecką SRR, do której 1936 wcielono Karakałpacką ASRR, wydzielając równocześnie Tadżycką ASRR; okres ZSRR zburzył tradycyjne plemienne podziały kastowe i religijne, ukształtowała się uzbecka odrębność nar.; w gospodarce obok rozwoju przemysłu, wystąpiła niekorzystna tendencja w rolnictwie, monokultura bawełny wpłynęła na dewastację i wyjałowienie gruntów; okres pierestrojki przyniósł wzrost nastrojów niepodległościowych i religijnych, po upadku ZSRR (1991) U. proklamował niepodległość i przystąpił do WNP; pierwszym prezydentem został były wicepremier i ostatni I sekretarz KC KP Uzbekistanu Islam Karimow, 1995 i 2002 w referendum uzyskał przedłużenie kadencji; od 1992 nowa konstytucja; rządy bliskie autokratycznym (częste dekrety prezydenckie), niemniej jednak sprzyjające reformom w gospodarce; napięcia na tle wyznaniowym inspirowane przez Islamską Partię Odrodzenia, dążącą do przekształcenia U. w państwo muzułm. (zdelegalizowana 1993 i jak się później okazało prowadząca tajne obozy szkoleniowe dla bojowników dżihadu); zwalczając fundamentalizm islamski U. udzielił zbrojnej pomocy sąsiedniemu Tadżykistanowi; 2001 udostępnił USA lotnisko i miejsce na założenie bazy wojskowej do zwalczania talibów w Afganistanie; 2004 doświadczony falą zamachów terrorystycznych na policjantów i ludność cywilną, przeprowadzonych przez radykałów muzułmańskich powiązanych z Al Kaidą; wyrazy poparcia dla świeckiego rządu Karimowa nadesłały m.in. USA i Rosja; wysokie bezrobocie i autokratyczne sprawowanie władzy przez Karimowa w rok później doprowadziły do wystąpień antyrządowych w Dolinie Fergańskiej, w mieście Andiżan doszło do masakry manifestantów przez wojsko, kilkaset osób poniosło śmierć; wzmocniło to islamistów i nasiliło żądania ustąpienia Karimowa; w połowie 2005 Uzbekistan pod naciskiem Rosji i Chin wymówił Stanom Zjednoczonym dzierżawę bazy wojsk. wraz z lotniskiem w Chanabadzie, dając pół roku na wyprowadzkę; Amerykanie protestują, baza stanowi ważny punkt logistycznego zaopatrzenia wojsk walczących w Afganistanie; kolejnym zarzewiem konfliktu z Zachodem było wywiezienie przez siły pokojowe ONZ do Rumunii uczestników walk w Andiżanie, których reżim Karimowa chciał aresztować; państwo czł. ONZ, KBWE, WNP, ECO.
KARAKAŁPACKA AUTONOMICZNA REPUBLIKA, TIEN-SZAN, CZATKALSKIE GÓRY, ANGREN, TADŻYCKI JĘZYK, SYR-DARIA, TURKIESTAŃSKIE GÓRY, DŻYZAK, GŁODOWY STEP POŁUDNIOWY, KARSZY- Uzbekistan, (Republika Uzbekistanu)...
- Chiwa, muzułmańskie państwo...
- USTIURT, płaskowyż w i Uzbekistanie,...