Turkmenia
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 73,3% Turkmeni, 9,8% Rosjanie, 9% Uzbecy, 2% Kazachowie, nadto Azerowie, Tatarzy, Ormianie, Ukraińcy, Białorusini; gęstość zaludnienia 9,8 osób/km2; w miastach 45% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 58 lat, kobiety - 67 lat; b. wysoka śmiertelność wśród niemowląt (72‰ - 2005); dominująca religia islam sunnicki.
USTRÓJ. Republika, od 1991; na podstawie konstytucji z 1992 (modyfikowanej 1999) najwyższym organem władzy Rada Ludowa (Chalk Masłachaty), 175 czł., w tym 60 przedstawicieli terytoriów i okręgów wyłanianych w wyborach, 50 członków parlamentu, nadto przedstawiciele rządu, aparatu sprawiedliwości, administracji terytorialnej; parlament jednoizbowy (Madżlis), 50 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję; głową państwa prezydent powoływany w głosowaniu powszechnym także na 5 lat (w 1999 S. Nijazow został mianowany przez Radę Ludową dożywotnim prezydentem), pełni on również funkcję szefa rządu i mianuje ministrów; kraj dzieli się na 5 obwodów, 56 powiatów i m. wydzielone.
WARUNKI NATURALNE. Przeszło 80% pow. T. zajmuje Niz. Turańska, zajęta prawie w całości przez pustynię Kara-kum; na jej obszarze liczne depresyjne zapadliska (m.in. Akczakaja - 80 m p.p.m., Kotlina Sarykamyska - 38 m p.p.m.); wzdłuż granicy płd. z Iranem pasmo górskie Kopet-dag (najw. szczyt Rize 2942 m), u podnóża oazy (m.in. Achałtekijska, gdzie ma siedzibę stol. kraju); na płd.-wsch. przy granicy z Afganistanem - wyżyny Badchyz i Karabil oraz skrawek pasma Kugitangtau (wys. do 3139 m). Klimat suchy, wybitnie kontynentalny, lato gorące, zima ostra; średnie temp. stycznia od -4C do 4C na płd.-zach. (możliwe b. ostre spadki temp., np. w Taszauz notowano temp. -33C), lipca 28-32C (na pustyni Kara-kum często ok. 50C); 250 dni słonecznych w roku; wiosną i jesienią burze pyłowe, latem gorący suchy fenowy wiatr garmsil; średni roczny opad od 80 mm na płd.-wsch. do 300 mm na przedgórzach i 400 mm w górach. Rzadka sieć rz., gł. przy granicy, na płn. Amu-daria, na płd. Atrek (połączone kanałem Karakumskim), nadto w płd.-wsch. części Tedżen, Murgab, wszystkie rz. wykorzystywane do nawadniania; najw. jez. Sarykamyskie. Roślinność gł. pustynna, zarośla saksaułów, turzyca; w górach stepy; w osłoniętych dolinach i wąwozach rzadkie skrawki lasów jałowcowych lub liściastych (gł. dzikie drzewa owocowe), nad brzegami rzek resztki lasów wierzbowo-topolowych; wybrzeża M. Kaspijskiego zajmuje słona pustynia, w obszarze dawnej Zat. Kara Bogaz-Goł (ob. wyschniętej) rejon katastrofy ekologicznej; kilka dużych rezerwatów przyrodniczych, m.in. Piaski Repeteckie, Turkmenbaski (zimowiska flemingów).
GOSPODARKA. Kraj rozwijający się, o zrównoważonym udziale przemysłu i rolnictwa w wytwarzaniu dochodu nar., od 1992 czł. MFW i Banku Światowego; bogate zasoby ropy naft. (w rejonie Nebit Dag, Koturdepe, Barsa Gelmes) i gazu ziemnego (Szatłyk, Dauletabad, Naip, Aczak); roczne wydobycie ropy sięga 5 mln ton (dwie rafinerie), gazu - 65 mld m3, w budowie (od 1993) gazociąg do Turcji, dł. ponad 2000 km, przez Iran, Gruzję i Armenię, finansowany przez konsorcjum tur.-amer.; nadto zasoby siarki, soli glauberskiej (Kara Bogaz-Goł), potasowej i kamiennej, rud polimetali, ołowiu i cynku; rozwinięty przem. lekki (m.in. obróbka kokonów jedwabnika, skórek karakułowych, produkcja dywanów), nadto przem. maszyn., chem., cementowy, szklarski, skórzany, spoż. (gł. olejarski). Użytki rolne zajmują niespełna 3% pow. kraju i wymagają nawadniania; uprawa bawełny (ponad 50% areału), pszenicy, ryżu, winorośli, drzew owocowych, melonów i kawonów, warzyw; hodowla owiec karakułowych i kóz (na pustynnych pastwiskach), bydła, koni, wielbłądów i tradycyjnie jedwabników. Sieć linii kolejowych rzadka, drogowa gęstsza; spore znaczenie transportu morskiego, gł. port Krasnowodzk (ob. Turkmenbaszy), lotnisko w Aszgabadzie, słaba infrastruktura telefoniczna; uniw. w Aszgabadzie, 17 inst. naukowych, 3 wyższe szkoły techniczne.
HISTORIA. Obszar T. zamieszkiwały początkowo plemiona perskie(Partowie, Chorezmijczycy, Massageci, Dachowie i in.), rozwijała się tam kultura roln. oparta na sztucznym nawadnianiu ziemi, powstawały pierwsze miasta (Merw); na początku VI w. dominowały koczownicze plemiona Heftalitów, które w połowie stulecia zaczęły mieszać się z napływającymi plemionami tur. z zach. kaganatu, a następnie z rozległego związku plemiennego Oguzów; w początkach VII w. roln. część ziem T. podbili Arabowie, w ślad za którymi nastąpiła islamizacja; 821-73 panowanie irańskiej (lecz zislamizowanej) dynastii Tahirydów; 879-999 dynastii Samanidów, 1020-1157 dynastii Seldżuków; rozkwit rolnictwa, miast (Urgencz, Nisa, Abiwerd, Serachs), handlu (szlaki karawanowe z Europy i Bliskiego Wschodu prowadzące do Azji Środk. i na Daleki Wschód); 1219-21 najazd Czyngis-chana przyniósł ogromne zniszczenia (ruina m., upadek rolnictwa, straty w ludziach); po rozpadzie imperium mongolskiego ziemie T. weszły w skład Złotej Ordy, a następnie część płn. została podbita przez Timura, w początku XVI w. podzielona między chanaty uzbeckie Chiwy i Buchary, a część płd. dostała się w ręce Persów; w 1. poł. XIX w. rozpoczyna się ekspansja ros., początkowo naukowa (ekspedycje N.N. Murawjowa-Karskiego, G.S. Karielina), później terytorialna (1869 zał. Krasnowodzka o charakterze twierdzy wojsk. na brzegu M. Kapijskiego, 1874 utworzenie Zakaspijskiego Oddziału Wojsk., 1881 Obwodu Zakaspijskiego); opór Turkmenów Teke został złamany, podobnie jak 1916 antyros. powstanie niepodległościowe; 1918-24 T. włączono do Turkiestańskiej ASRR, 1924-89 samodzielna Turkmeńska SRR; w okresie przynależności do ZSRR spore przemiany obyczajowe, osłabienie plemiennej, klanowej struktury społ., rozwój przem. wydobywczego; 1990 wybory wygrali postkomuniści (prezydentem ich przywódca S. Nijazow), 1991 T. stowarzyszył sie z WNP i prowadzi politykę dobrych stosunków zarówno z Federacją Ros. (której wojska ochraniają T. przed napływem fundamentalistów muzułmańskich z Afganistanu), jak i Turcją oraz Iranem (1992 przystąpienie do wspólnej z Pakistanem i Iranem islamskiej Organizacji Współpracy Ekon.; 1993 podpisanie układu o przyjaźni z Iranem, kontrakt na budowę 1300 km linii gazociągu przez terytorium Iranu, do Turcji i dalej przez Ukrainę do Europy Zach.); 1993 T. wprowadził własną walutę (manat) i przy pomocy Turcji przystąpił do realizacji kilkuletniego programu przestawienia Turkmenów z alfabetu cyrylickiego na łac.; krótkotrwały okres względnego rozwoju zakończony w poł. lat 90.; wprowadzenie kultu Nijazowa (setki wznoszonych pomników, zmiana nazw miast, ulic, a nawet miesięcy czy dni tygodnia na wiążące się z jego osobą, ustanowienie władzy dożywotniej); 2001 T. jako jedyny z krajów Środk. Azji odmówił Stanom Zjednoczonym pomocy w walce z terroryzmem (wcześniej wspierał rządy talibów), wypowiedziano też wszelkie układy z Rosją; 2001/02 nieudane próby przewrotów inicjowanych przez część wojska i policji; zlikwidowano parlament (zastąpiony powołaną przez parlament Radą Starszych); umiarkowane represje wobec opozycji oraz kult Nijazowa nie napotykają na sprzeciw społeczny; dzięki eksportowi ropy i gazu kraj przeżywa rozkwit gosp.; żywność jest tania, czynsze niskie, światło, gaz i woda bezpłatne, podobnie edukacja, sklepy dobrze zaopatrzone, opieka zdrowotna rozwinięta, inwestuje się w przemysł, w drogi, w nawodnienie ziemi; 2003 w T. wszczęto akcję wymuszania wyjazdów obywateli z podwójnym turkmeńskim i ros. obywatelstwem (ponieważ cudzoziemcy nie mogą nic posiadać, nawet mieszkań, rozpoczęło się ich eksmitowanie, zakazano też emitowania ros. programów radiowych, telewizyjnych, wydawania w j. ros. gazet); 2004 reforma służby zdrowia, która doprowadziła do zamknięcia szpitali w większości miast (oprzócz Aszchabadu i kilku dużych miast regionalnych) i zwolnienia ok. 15 tys. lekarzy i pielęgniarek i zastąpienia ich rekrutami wojskowymi; XII 2006 umiera prezydent Nijazow, Rada Ludowa wyznaczyła dotychczasowego wicepremiera Kurbanguli Berdymuhammedowa do pełnienia obowiązków szefa państwa (konstytucja przewidywała, że tę rolę przejmie przewodniczący Rady, postawionu mu jednak zarzuty w sprawie karnej); II 2007 Berdymuhammedow wygrał wybory prezydenckie zdobywając 89% głosów i zachowując władzę autorytarną zaczął stopniowo likwidować kult poprzednika oraz odwoływać jego najbardziej absurdalne rozporządzenia (np. zakaz spektakli operowych czy wystepów cyrkowych); państwo czł. ONZ, KBWE, ECO.
ASZCHABAD, TURKMEŃSKO-CHORASAŃSKIE GÓRY, TURKMENBASZY, HARI-RUD, OGUZOWIE, KARAKAŁPACY, BAKTRIAN, MURGAB, CZARDŻOU, NEBIT DAG- Turkmenistan, państwo wpd.-zach. części...
- KARAKUMSKI KANAŁ, kanał w Turkmenistanie,...
- KOPET-DAG, północna część...