Espaa, Reino Espaol
LUDNOŚĆ. Narodowości: 73% Hiszpanie, 18% Katalończycy, 6% Galijczycy, 1,5% Baskowie i in.; gęstość zaludn. 81 osób/km2; miasta zamieszkuje 79% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74 lata, kobiety - 80 lat; wyznania: katolicy - 97%.
USTRÓJ: Monarchia parlamentarna od 1978 (Królestwo Hiszpańskie); parlament dwuizbowy (Kortezy ) złożone z Kongresu Deputowanych - 350 deputowanych oraz Senatu - 208 senatorów z wyborów i 48 desygnowanych przez parlamenty regionalne; kadencja 4-letnia; głowa państwa: król Juan Carlos I de Borbón (od 1975); kraj dzieli się na 17 wspólnot autonomicznych, 50 prowincji; nadto Ceuta i Melilla.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynno-górzyste; ok. 2/3 pow. zajmuje masyw Mesety Iberyjskiej; ważniejsze pasma górskie: G. Kantabryjskie (najw. szczyt: Pea de Cerredo, 2648 m), Pireneje (Pico de Aneto, 3404 m), G. Iberyjskie (Moncayo, 2313 m), Kordyliera Centr. (Almanzor, 2592 m), Sierra Morena (do 1322 m), G. Betyckie (Mulhacén, 3478 m); niziny wzdłuż wybrzeży, największa w dolnym biegu Gwadalkiwiru - Niz. Andaluzyjska; wybrzeża słabo rozczłonkowane, trudno dostępne; klimat podzwrotnikowy, suchy; w zach. części kraju, pod wpływem O. Atlantyckiego, podzwrotnikowy morski, na płd. podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego; średnia temp. w obszarze Mesety Iberyjskiej w styczniu od 3 do 7oC, w lipcu od 24 do 27oC; roczna suma opadów w centrum i na płd. kraju do 500 mm, w Pirenejach i na wybrzeżach płn.-zach. ok. 1000 mm; gł. rzeki: Ebro, Gwadalkiwir, Gwadiana, Tag, Duero, o zmiennym stanie wód; roślinność na płd. i w środk. części kraju śródziemnomorska, wiecznie zielone lasy, z dębem ostrolistnym i korkowym, oliwką, sosną alpejską i pinią, także twardolistne zarośla typu makii i garigu.
GOSPODARKA. Wysoko rozwinięty kraj przemysłowo-rolniczy, zasobny w złoża surowców mineralnych; wydobycie: węgla kamiennego i brunatnego, rud żelaza, cynku, ołowiu, rtęci, manganu, soli potasowych, cyny, wolframu, uranu, srebra, pirytów (I miejsce w świecie); rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. stoczniowy, samochodowy, samolotowy, chemiczny, elektrotechniczny, włókienniczy, rolno-spożywczy (II miejsce w świecie w prod. oleju z oliwek, III miejsce - wina), skórzano-obuwniczy, odzieżowy, porcelanowo-fajansowy; zatrudnienie w przemyśle ok. 30%; wysokie wpływy z turystyki (ponad 50 mln gości rocznie); luksusowo zagospodarowane siecią hotelową wybrzeża (Costa Brava, Costa Dorada, Costa del Azahar, Costa Blanca, Costa del Sol); gł. uprawy: winorośl, oliwki, pszenica, rośliny cytrusowe (gł. pomarańcze), jęczmień, kukurydza, ryż, fasola, ziemniaki, pomidory, cebula, papryka, buraki i trzcina cukrowa, bawełna, tytoń; jedyne w Europie palmy daktylowe (okolice m. Elche); hodowla owiec; zatrudnienie w rolnictwie 3,5%; sieć drogowa i kolejowa na średnim poziomie; rozwinięte rybołówstwo morskie; wielka flota handlowa; gł. porty morskie: Barcelona, Bilbao, Walencja, Gijón; rybackie: Vigo, Pasajes, La Corua, Huelva; wysoko rozwinięte szkolnictwo wyższe (19 uniwersytetów); liczne zabytki, muzea.
HISTORIA. Ślady osadnictwa na Płw. Iberyjskim pochodzą z epoki kamienia, prowadził tędy jeden ze szlaków migracyjnych z Afryki do Euroazji; ok. 1100 p.n.e. na wsch. i płd. wybrzeżach H. zaczęli zakładać osiedla Fenicjanie (m.in. Tars, Kadyks); IV w. p.n.e. osadnictwo greckie; III w. p.n.e. obszar podbity przez Kartagińczyków, a następnie Rzymian, którzy do I w. p.n.e. zawładnęli całym półwyspem, rozpoczynając okres romanizacji kraju, a następnie jego chrystianizacji; 409 n.e. najazd Wandalów, Alanów i Swewów, opanowanie całego kraju; 416-621 w rękach Wizygotów, podbitych następnie przez Arabów, zw. Maurami, którzy do VIII w. opanowali cały kraj z wyjątkiem Asturii, Leónu i Nawarry; państwo arabskie początkowo podlegało kalifowi w Bagdadzie, od 756 niezależny emirat w Kordobie, 929 przekształcony w kalifat; okres rozkwitu gospodarczego, rozwoju nauki, handlu; równocześnie od VIII w. wojny państw chrześc. (Asturia, Nawarra, Kastylia, Aragonia) o uzyskanie niezależności, zw. okresem reconquisty, zakończone ostatecznie 1492 upadkiem ostatniej twierdzy Maurów, Grenady; w tym czasie wzrost znaczenia rycerstwa hiszp., powstają liczne zakony rycerskie, kortezy (parlamenty lokalne), związki miast i ustabilizowanie się dwóch państw: Kastylii i Aragonii, o znacznych różnicach kulturowych i odrębnych językach; 1469 małżeństwo Izabeli Katolickiej, królowej Kastylii z Ferdynandem Katolickim z Aragonii dało początek połączeniu obu krajów; 1478 wprowadzenie inkwizycji, początek prześladowań Żydów i Maurów; odkrycie przez Kolumba Ameryki (1942) przyczyniło się do przekształcenia się H. w imperium, które apogeum potęgi osiągnęło za panowania Karola I Habsburga, wnuka Izabeli i Ferdynanda, dziedzica Niderlandów, a następnie Filipa II, od 1580 również króla Portugalii i dziedzica jej kolonii; w XVI w. H. zdobywa kolonie: Meksyk (1521), Peru (1532), Argentynę (1536), Filipiny (1543); królowie hiszp. obejmują tron Neapolu i Sycylii (1504); H. stała się wówczas największą potęgą w świecie, "w której słońce nie zachodziło"; 2. poł. XVI w. przyniosła też wojny z Turcją (1571 zwycięstwo pod Lepanto), z Anglią o panowanie na Atlantyku (1588 klęska "Niezwyciężonej Armady") i z Francją; 1581 oderwały się płn. Niderlandy, 1640 Portugalia; w 2. poł. XVII w. część kolonii hiszp. w Ameryce opanowali Anglicy, Holendrzy i Francuzi; 1700 wygasła dynastia Habsburgów, a tron przeszedł na młodszą linię Burbonów; 1700-13 po wojnie sukcesyjnej, zakończonej ustanowieniem w H. władzy Filipa V, wnuka króla Francji Ludwika XIV, Anglia zajęła Gibraltar, płd. Niderlandy i część Włoch przejęła Francja; 1761 wojna przeciw Anglii (w sojuszu z Francją); utrata Luizjany i Florydy; 1767 reformy Karola III: m.in. usunięcie jezuitów i konfiskata ich dóbr, ograniczenie działalności inkwizycji; w okresie napoleońskim detronizacja i osadzenie 1808 na tronie hiszp. Józefa, brata Napoleona; wybucha antyfeudalne i antyfranc. powstanie; 1814 powrót Ferdynanda VII na tron, anulowanie reform; 1810-24 zdobycie niepodległości przez większość kolonii w Ameryce Płd.; narastanie tendencji republikańskich, wojny domowe; pod koniec XIX w. ostateczna utrata Kuby, Filipin, Puerto Rico; kraj wówczas jest mocno sklerykalizowany, 40% ziemi w rękach kościoła; podczas I woj. świat. neutralność; 1931 zwycięstwo wyborcze lewicy, proklamowanie republiki; oddzielenie kościoła od państwa i konfiskata jego dóbr, częściowa reforma rolna; 1933 zwycięstwo wyborcze prawicy, anulowanie części reform, liczne strajki, powstanie w Asturii; 1936 ponowne zwycięstwo lewicy, wybuch 3-letniej wojny domowej, w której puczystów wspierały faszystowskie Niemcy i Włochy, a legalny rząd - ZSRR i ochotnicy z wielu krajów; 1939 zwycięstwo Franco, wprowadzenie dyktatury faszystowskiej (w latach 1939-45 wykonano 25 tys. wyroków śmierci), przystąpienie do paktu antykominternowskiego; podczas II woj. świat. w zasadzie neutralność, przy dobrych stosunkach z Niemcami; 1945 konferencja poczdamska sprzeciwia się przyjęciu H. do ONZ jako byłemu sojusznikowi państw Osi; 1946 Zgromadzenie Ogólne zaleca państwom członkowskim zerwanie stosunków dyplomatycznych z H. (nie uczyni tego jedynie Argentyna); 1947 proklamowanie królestwa z zachowaniem dla F. Franco dożywotniej funkcji głowy państwa; 1955 cofnięcie sankcji międzynar., przyjęcie H. do ONZ; 1956 przyznanie Maroku niepodległości (H. zachowuje Ceutę i Melillę); 1959 narodzenie się ruchu separatystów baskijskich (ETA), dążącego do utworzenia niezależnego Kraju Basków; formą walki m.in. terroryzm, który do 2000 pociągnął ok. 1000 ofiar śmiertelnych; od 1970 liberalizacja życia politycznego, wybory do Kortezów, dekret o amnestii, zbliżenie z EWG i USA; równolegle utrata wpływów w posiadłościach kolonialnych i zależnych w Afryce; wkrótce po śmierci Franco (1975) objęcie tronu przez Juana Carlosa Alfonso Borbón y Borbón (Jan Karol I); w pierwszych od 44 lat demokratycznych wyborach zwycięża koalicja partii centroprawicowych, autonomię otrzymują Baskonia i Katalonia, pokojowe przejście od dyktatury do demokracji; 1976 premierem został A. Suárez Gonzáles, znowelizowano konstytucję umożliwiając demokratyzację życia polit., 1977 rozwiązano frankistowski Ruch Nar.; scenę polit. zdominowały dwie partie: centroprawicowa Unia Centrum Demokratycznego (zastąpiona 1989 przez Partię Ludową) oraz odrodzona (zdelegalizowana w okresie dyktatury Franco) Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE); 1981 dzięki postawie króla nie powiodła się próba prawicowego przewrotu; w tymże roku partie polit., związki zawodowe i pracodawcy zawarły tzw. pakty z Moncloa, będące fundamentem społ. consensusu; 1982 Hiszpania została czł. NATO, 1986 - EWG, 1992 ratyfikowała układ z Maastricht, od 1993 jest członkiem Unii Eur.; 1982-96 rządy pozostawały w rękach PSOE (premierem F. Gonzáles); Hiszpania przeprowadziła w tym czasie restrukturyzację i prywatyzację gospodarki, pozostającej w latach dyktatury w znacznym stopniu w rękach państwa, zreformowano finanse państwa (banki i podatki), osiągnęła wysoki wzrost gosp., wsparty dotacjami wynikającymi z przystąpienia do Unii Eur.; w rezultacie znacznego bezrobocia 1993 sięgającego 22% (wynikającego m.in. z restrukturyzacji górnictwa i rolnictwa) w wyborach 1996 zwyciężyła prawicowa Partia Ludowa, premierem został José María Aznar; dzięki jego liberalnym reformom Hiszpania osiągnęła najw. w Europie spadek bezrobocia (2003 - 11,2%), co pozwoliło Partii Ludowej wygrać kolejne wybory parlamentarne (2002); motorem napędowym gospodarki było budownictwo (stąd nowe miejsca pracy dla ludzi o niskich kwalifikacjach), roczna produkcja mieszkań 2003 sięgnęła 790 tys.; w polityce zagr. wciąż aktualny pozostaje spór z W. Brytanią o Gibraltar, którego zwrotu domaga się Hiszpania, a którego mieszkańcy w referendach konsekwentnie opowiadają się za dotychczasowym statusem; 2003 Hiszpania jako jedyna z państw UE wsparła amer. interwencję w Iraku (mimo że wojny w Iraku nie akceptowało w sondażach 91% społeczeństwa); tegoż roku podczas szczytu UE w Brukseli w sprawie projektu konstytucji Wspólnoty poparła stanowisko Polski w sprawie utrzymania kontrowersyjnych zapisów traktatu z Nicei dotyczących liczby głosów przysługujących poszczególnym krajom; 11 III 2004 w Madrycie (w 2,5 roku po zamachu na wieże WTC w Nowym Jorku) doszło do najw. w Europie ataku terrorystycznego na pociągi podmiejskie (202 ofiary, ponad 1400 rannych); w odbytych kilka dni później wyborach parlamentarnych prawica doznała nieoczekiwanej porażki (37% głosów) z socjaldemokratami z PSOE (43%), spowodowanej niefortunną próbą przeniesienia przez rząd Aznara odpowiedzialności za zamach w Madrycie na ETA (tymczasem była to raczej forma odwetu zorganizowana przez Al Kaidę za popieranie USA w Iraku); wobec faktu, że przywódca PSOE José Luis Zapatero w kampanii wyborczej deklarował wycofanie wojsk hiszp. z Iraku, większość Hiszpanów impulsywnie opowiedziała się za PSOE; nowy rząd Zapatero rzeczywiście wycofał wojska (mogą brać udział w misjach wojsk. tylko pod egidą ONZ), a przy okazji zapowiedział rezygnację H. z obrony zasad traktatu nicejskiego; polityka gosp. ma być kontynuowana; w sferze prawa rodzinnego Hiszpania dopuściła 2004 możliwość małżeństw homoseksualnych (z prawem adopcji dzieci); 2005 jako pierwsza odbyła referendum w sprawie konstytucji europejskiej, uzyskując dla niej poparcie 77% Hiszpanów (przy frekwencji 42% uprawnionych); po ogłoszeniu przez ETA trwałego zawieszenia broni w III 2006 rząd Zapatero rozpoczął w VI negocjacje z przedstawicielami baskijskiej organizacji; premier, mimo sprzeciwów opozycji, wielokrotnie podkreślał zaufanie w sukces dialogu pokojowego; w XII 2006 zawieszenie broni zostało zerwane, gdy ETA zorganizowała zamach bombowy na madryckim lotnisku (śmierć poniosły 2 osoby); w I i II 2007 na ulice hiszp. miast wyszły tysiące osób protestujących przeciwko polityce rządu i domagających się podjęcia bardziej zdecydowanych kroków mających na celu zniszczenie ETA; III 2008 dwa dni przed wyborami parlamentarnymi w wyniku zamachu ETA zginął socjalistyczny radny Isaias Carasco przypominając o ciągle aktualnym problemie terroryzmu w H.; wybory, przy frekwencji 75% wygrywa nieznacznie rządząca partia socjalistyczna PSOE (169 miejsc w Kongresie i 88 w Senacie), Partia Ludowa zwiększa jednak ilość miejsc w Kortezach (154 w Kongresie i 100 w Senacie); 2009 kraj poważnie dotknął światowy kryzys gosp. przynosząc ogromny wzrost bezrobocia (2012: 5 mln bez pracy, najwiecej od 1976); pod koniec 2011 wybory wygrała wyraźnie prawica, premierem Mariano Rajoy; państwo czł. Rady Europy, KBWE, NATO, OECD, UZE.
PISUERGA, COSTA DEL SOL, PUERTO DE SANTA MARÍA, JARAMA, KARTAGENA, LAFARGUE, CARTAGENA, ALMERSKA KULTURA, COSTA DEL AZAHAR, DUBLON