Portugal, Republika Portugalska, República Portuguesa
LUDNOŚĆ. Kraj o najw. w Europie (przed Polską) jednolitości etnicznej: 99% Portugalczycy, nadto Kapwerderowie (emigranci z Republiki Zielonego Przylądka - 0,3%), Brazylijczycy, Brytyjczycy, Hiszpanie i in.; w miastach zamieszkuje 34% ludności (jeden z najniższych wskaźników w Europie); gęstość zaludnienia 111,4 osób/km2; ze względu na wysoką emigrację zarobkową mężczyzn wyjątkowo niekorzystna struktura płci (107 kobiet na 100 mężczyn); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 70 lat, kobiety - 77 lat; wyznania: 94,5% katolicy, 3,8% bezwyznaniowi, 0,6% protestanci, nadto muzułmanie, żydzi, inni; najw. w Europie wskaźnik analfabetyzmu (13%).
USTRÓJ. Republika parlamentarna na podstawie konstytucji z 1976 (kilkakrotnie później modyfikowanej); parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Republiki), wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich wg ordynacji proporcjonalnej; 230 deputowanych, kadencja 4-letnia; głową państwa prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5 lat (z ograniczeniem do 2 kadencji maksymalnie); nadto Rada Państwa (17-20 czł.) jako organ doradczy prezydenta (b. premierzy, b. prezydenci itp.); władza wykonawcza w rękach rządu, z premierem na czele, powoływanym przez prezydenta; kraj składa się z 7 regionów (w tym 2 autonomiczne: Azory i Madera, o własnych parlamentach i rządach).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. górzyste i wyżynne (z wyjątkiem pasa nizin nadmorskich i dolin dolnego Tagu i Sado); obszar aktywny sejsmicznie; najwyższe pasma górskie stanowiące przedłużenie starych Gór Kantabryjskich i Kastylijskich występują w płn. części kraju: Serra do Gerz, Serra de Nogueira, Serra do Marăo, Serra Gralheira, Serra do Caramulo, Serra da Estrla (najw. szczyt 1991 m), Serra da Guardunha; na południe od Tagu rozciągają się pasma wyżyn, m.in. rozległa Alentejo i obramowująca terytorium P. od płd. - Algarve (do 902 m), stromo opadająca ku wąskiej nizinie nadmorskiej; wybrzeża (dł. 832 km) słabo rozwinięte, wydmowe, częściowo lagunowe; klimat podzwrotnikowy, w płn.-zach. części morski, łagodny, wilgotny, w płd. śródziemnomorski; średnia temp. stycznia 8-10C na północy, 11-12C na południu; lipca odpowiednio 22-27C; temp. ujemne rzadkie (nie schodzą poniżej -5C); roczna suma opadów 1200 mm na płn.-zach., 2000 mm w górach, 400-600 mm na płd.; sieć rzeczna dobrze rozwinięta; gł. rz.: Duero, Tag, Gwadiana, Minho, Lima, Sado, Mira - w górnym biegu przeważnie o zmiennych wodostanach, powodują gwałtowne powodzie, w dolnym biegu żeglowne; Sado i Tag uchodzą do O. Atlantyckiego głębokimi estuariami; na rzekach liczne elektrownie wodne i zbiorniki retencyjne (najw. Castelo do Bode na Zzere); roślinność na płn. typu atlantyckiego i środkowoeuropejskiego, na płd. śródziemnomorska; lasy zajmują 39% pow. kraju, gł. dębowe, bukowe, sosnowe, m.in. resztki wiecznie zielonych lasów dębowych, z dębem korkowym i ostrolistnym; na znacznych przestrzeniach zarośla twardolistne typu makia i garig.
GOSPODARKA. Od chwili integracji z EWG (1986) kraj szybko rozwijający się (rocznie 4,6% wzrostu produktu krajowego brutto), wspierany dotacjami Unii Eur. (do 1999 P. otrzymała 18 mld ECU); unowocześnianie i restrukturyzacja gospodarki (do lat 70. opartej na rolnictwie i dochodach z kolonii) dzięki rozwojowi usług, zwł. turystyki (1980 - 2,7 mln odwiedzających, 2000 - 11,5 mln), napływowi inwestycji zagr. oraz kwotom przekazywanym przez Portugalczyków z zagranicy rzędu ponad 4 mld dol. rocznie; przemysł w trakcie prywatyzacji, rozwinięty zwł. obuwniczy, włókienniczy, olejarski, winiarski, stoczniowy, samochodowy (najw. w Europie inwestycje Forda i Volkswagena), stoczniowy, cementowy, elektrotechniczny, papierniczy (wykorzystujący rozległe plantacje eukaliptusów), ceramiczny, szklarski; 1 miejsce w świecie w produkcji korka; nadto rafinerie ropy naft. i hutnictwo w dwóch gł. ośr. przemysłowych kraju (Porto i Lizbona), gdzie powstaje 80% produkcji przemysłowej P.; duże dysproporcje rozwojowe między zach. przybrzeżną strefą kraju, a wsch., wyżynną; zasoby surowcowe słabo zbadane; wydobycie rud wolframu (5 miejsce w świecie, 1 w Europie), uranu, pirytów, mniejsze rud żelaza, cyny i węgla kamiennego; podstawą energetyki hydroelektrownie. Rolnictwo rozdrobnione (1992 - 54% gospodarstw o areale mniejszym niż 2 ha), subwencjonowane; rozwinięte sadownictwo, zwł. winorośli, oliwek, migdałowców, figowców, drzew cytrusowych, brzoskwiń, moreli; nadto uprawa pszenicy, kukurydzy, ryżu, ziemniaków, pomidorów; na wyspach bananów i ananasów; hodowla owiec, trzody chlewnej, bydła, osłów i kóz; rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne, m.in. sardynek i tuńczyka; liczne porty rybackie (Setúbal, Aveiro, Figueira de Foz, Lagos) i morskie (Lizbona, Porto z avanportem Porto de Leixes, Funchal, Ponta Delgada). Sieć kolejowa rzadka, drogowa w rozbudowie; spore znaczenie żeglugi przybrzeżnej; międzynar. porty lotnicze w Lizbonie, Porto, Faro oraz na Maderze (Funchal) i Azorach (Santa Maria). 11 uniw. (najstarsze w Coimbrze i Lizbonie, zał. 1290), 3 politechniki, 36 inst. naukowo-badawczych, Akad. Nauk w Lizbonie oraz ceniony Instytut Badań Tropikalnych, posiadający 25 stacji badawczych w byłych koloniach.
HISTORIA. Pierwotnie obszar współczesnej P. zamieszkany był przez ludy iberyjskie i celtyckie, zwł. Luzytanów, nawiedzany przez wyprawy kupieckie Fenicjan i Greków; ok. III w. p.n.e. silne wpływy Kartaginy, która 181–138 p.n.e. została wyparta przez Rzymian; od 27 p.n.e. w części płd.-zach. odrębna rzym. prowincja Luzytania, ze stol. w Méridzie; ok. IV–V w. część płd. schrystianizowana, część płn. związana z Galią zachowała tradycje celtyckie; w V w. część płn. P. dostała się pod panowanie Swebów (410–585), a część płd. weszła w skład królestwa Wizygotów, którzy podporządkowali sobie 585 także część północną; 711–718 kraj podbili Arabowie (kalifat Omajjadów); prowadzona od VIII w. przez chrześcijan rekonkwista przyniosła IX–XI w. wyzwolenie części płn. zw. Bragą, rejonu Coimbry (1064) i Porto (1097), gdzie król Leónu i Kastylii Alfons VI utworzył hrabstwo Portucale, powierzając je swemu zięciowi Henrykowi Burgundzkiemu; syn Henryka, Alfons I Zdobywca, pokonawszy 1139 muzułmanów pod Ourique przekształcił hrabstwo w samodzielne królestwo P.; 1147 Alfons I wyzwolił Lizbonę, 1158–66 prowincję Alentejo; 1249 Alfons III uwieńczył rekonkwistę zdobywając Algarve i nadając królestwu kształt terytorialny zbliżony do współczesnego; 1255 przeniesiono stol. do Lizbony; spore znaczenie uzyskała P. za panowania Dionizego I (1279–1325), który m.in. rozbudował flotę, popierał rozwój handlu i rolnictwa, zał. uniw. w Coimbrze i Lizbonie; dalsze umocnienie potęgi nastąpiło za panowania Pedra I (1357–67), który ograniczył wpływy duchowieństwa; po wygaśnięciu dynastii burgundzkiej (1383) Kortezy powierzyły tron synowi Pedra I – Janowi, wielkiemu mistrzowi zakonu rycerskiego Aviz; wkrótce P. podjęła ekspansję handlową i terytorialną na tereny Afryki Płn. i wyspy O. Atlantyckiego. Wiek XV przyniósł w P. rozwój sztuki żeglarskiej, kartografii, doskonalenie budowanych statków, podjęcie wypraw odkrywczych, m.in. z inicjatywy infanta Henryka Żeglarza (1395–1460); 1415 zajęto Ceutę, 1441 przywieziono do Lizbony pierwszych niewolników murzyńskich, na handel którymi obowiązywał monopol królewski; 1471 zajęto Tanger, 1488 posuwając się wzdłuż zach. wybrzeży Afryki Portugalczycy osiągnęli Przylądek Dobrej Nadziei; 1494 zawarto traktat w Tordesillas z Hiszpanią ustalający linię demarkacyjną między posiadłościami zamorskimi obu państw; 1498 Vasco da Gama dotarł do Indii; pod koniec stulecia w polityce wewn. zaznaczył się ostry konflikt o władzę z magnaterią, zakończony przez Jana II (1481–95) pokonaniem opozycji magnackiej, ścięciem przywódców i umocnieniem władzy absolutnej; 1500 Cabral odkrył Brazylię i wziął ją w posiadanie w imieniu króla; 1505 opanowano Cejlon, 1510 A. d'Albuquerque zajął Goa (gdzie potem powstało centrum zarządzania Indiami tzw. Estado da India), 1511 Malakkę i dotarł do Moluków; 1529 zawarto kolejny traktat z Hiszpanią w Saragossie na temat stref wpływów na O. Spokojnym; 1534 Portugalczycy dotarli do Chin i Japonii, zakładając niebawem swoje faktorie na Makau (1557); potęga P. osiągnęła poziom szczytowy w 1. poł. XVI w., a strzegły jej liczne twierdze i faktorie założone w Afryce, Azji i Ameryce Płd.; w polityce wewn. przeprowadzono na przełomie XV i XVI w. przymusowe wysiedlenia bądź chrystianizację żydów i muzułmanów, za czym poszło ustanowienie 1536 inkwizycji oraz wzrost znaczenia sprowadzonych 1540 jezuitów; kresem rozwoju terytorialnego była klęska Sebastiana I pod Al-Kasr al-Kabir (1578) poniesiona podczas kolejnej próby podboju Maroka i wkrótce potem (1580) wygaśnięcie dynastii Avizów. Narzucona P. przez Filipa II hiszp. unia personalna (popierana przez kler portugalski) uwikłała kraj w wojny prowadzone przez Hiszpanię i naraziła posiadłości zamorskie na ataki Anglii i Holandii, które stopniowo przejęły handel ze Wschodem; 1640 wybuchła pod przewodem dynastii Bragança długotrwała wojna o wyzwolenie spod zależności hiszp., popierana przez Anglię, zakończona 1668 traktatem niepodległościowym w Lizbonie (za cenę utraty Ceuty); nie udało się jednak odzyskać dawnej potęgi, a problemem dodatkowym stał się szereg przywilejów w handlu zamorskim i wewn. na terytoriach P., przyznanych Anglii za pomoc wojenną (tzw. umowa Methuena z 1703); jeszcze w XVII w. P. utraciła Indie, a gł. źródłem dochodów stała się kolonialna eksploatacja Brazylii (cukier, złoto, diamenty), co sparaliżowało rozwój własnej gospodarki; kryzys pogłębiło uwikłanie się w 1. poł. XVIII w. w wojnę sukcesyjną z Hiszpanią; reformy zainicjowane przez Pombala, wszechwładnego ministra Józefa I (1750–77) zostały zablokowane przez Marię I; 1793 P. jako tradycyjna sojuszniczka Anglii, wypowiedziała wojnę rewolucyjnej Francji i była 1807–11 okupowana przez wojska Napoleona I (król Jan VI schronił się w Brazylii, gdzie przebywał do 1821); 1820 nowo wybrane Kortezy uchwaliły liberalną konstytucję powierzającą władzę parlamentowi; na wieść o tym Jan VI opuścił Brazylię (która 1822 oderwała się od P.), spowodował krótkotrwałe zawieszenie konstytucji, by 1826 usankcjonować formalnie monarchię konstytucyjną; próby jej obalenia przez zabiegającego o tron Miguela I (1824–34) nie powiodły się i praktycznie istniała do 1910; walka stronnictw polit. o władzę przeradzała się w XIX w. kilkakrotnie w konflikty zbrojne (1830, 1836, 1842, 1846); w 2. poł. stulecia zapoczątkowano rozwój przemysłu, zliberalizowano ustawodawstwo, wprowadzono kodeks cywilny, 1868 zniesiono niewolnictwo w koloniach; nasiliły się równocześnie ruchy anarchistyczne oraz antymonarchistyczne; 1910 proklamowano republikę, oddzielono Kościół od państwa, rozwiązano zakony i przeprowadzono konfiskatę ich majątków, wprowadzono świeckie nauczanie; w I woj. świat. P. wystąpiła 1916 przeciw Niemcom, którzy zaatakowali jej kolonie w Afryce; 1926 w warunkach ostrego kryzysu gosp., dokonał się w P. wojskowy zamach stanu (gen. A.O. Carmona – prezydent 1928–51), w wyniku którego praktycznie pełnię władzy objął skrajnie prawicowy polityk A. Salazar, początkowo jako minister finansów, następnie premier (do 1968); 1932 przyjęto reakcyjną konstytucję deklarującą powstanie "Nowego Państwa" ("Estado Nuovo"), w ramach której zakazano działalności partii polit. i związków zawodowych oraz umocniono pozycję Kościoła; podczas II woj. świat. P. pozostała formalnie neutralna, będąc miejscem ścierania się wpływów niem. i alianckich; 1943–44 udzieliła W. Brytanii i USA zgody na wykorzystywanie swoich baz morskich na Azorach; po wojnie związała się z mocarstwami zach., 1949 przystąpiła do NATO; 1955 do ONZ, 1960 do EFTA; mimo tego P. znajdowała się w rosnącej izolacji międzynar. wskutek polityki wewn. mało efektywnej gospodarczo oraz niedopuszczania do parlamentu opozycji (1959 zmuszono jej przywódcę H. Delgado do emigracji, 1965 został zamordowany w niejasnych okolicznościach), a także w rezultacie utrzymywania posiadłości kolonialnych; 1961 Indie zajęły enklawy portug. w Goa, Diu i Daman, wkrótce wybuchły wojny nar.-wyzwoleńcze w Angoli (1961), Gwinei Portug. (1963) i Mozambiku (1964); po odejściu Salazara wskutek choroby (1968), następcy kontynuowali jego styl rządów (P. pozostawała ostatnim mocarstwem kolonialnym, które nie przyznało swym terytoriom niepodległości, co spotkało się m.in. z potępieniem Rady Bezpieczeństwa ONZ); 25 IV 1974 młodzi oficerowie skupieni w Ruchu Sił Zbrojnych (MFA) dokonali przewrotu wojskowego zw. rewolucją goździków; władzę objął Komitet Ocalenia Nar. pod przywództwem gen. A. de Spinoli; zlikwidowano tajną policję PIDE, otwarto granice państwa dla opozycji demokratycznej przebywającej na emigracji, przeprowadzono defaszyzację kraju; 1974–75 uznano niepodległość kolonii: Gwinei-Bissau, Angoli, Mozambiku, Wysp Św. Tomasza i Książęcej, Republiki Zielonego Przylądka i Timoru Wsch. (który mimo protestów P. zajęła Indonezja); po okresie zamętu nastąpił wzrost wpływów lewicy (zaangażowanej w obalenie systemu), która przeprowadziła nacjonalizację banków, energetyki, transportu i wielkich przedsiębiorstw, rozpoczęto też reformę rolną i likwidację wielkich latyfundiów; narastający kryzys gosp. wyniósł (1976) do władzy przedstawicieli umiarkowanej lewicy i centroprawicy; koalicja tych partii powstrzymała procesy nacjonalizacyjne; 1986 władzę przejęli liberałowie: 1985-95 premier A. Cavaco Silva zintensyfikował procesy przechodzenia P. do gospodarki wolnorynkowej; 1986 prezydentem wybrano M. Soáresa - premiera w latach 1976-78 (1991 reelekcja), a P. została przyjęta do EWG; 1992 ratyfikowała traktat z Maastricht; wcześniej 1987 zawarto porozumienie z Chinami o zwrocie Makao (na warunkach "jeden kraj, dwa systemy"), które dokonało się 31 XII 1999; w latach 1986–96 nastąpiło podwojenie dochodu na 1 mieszkańca (w znacznym stopniu sprywatyzowano gospodarkę, znacząco pomniejszono udział rolnictwa w dochodzie nar., zwiększając znaczenie usług); 1998 P. przystąpiła do eur. unii walutowej; wcześniej w wyborach parlamentarnych 1996 i 1999 zwyciężyli socjaldemokraci z Partii Socjalistycznej (premier A. de Oliveira Guterres), w wyborach prezydenckich 1996 także zwyciężył jej kandydat Jorge Fernando Branco de Sampaio (2001 reelekcja); w tym okresie P. dzięki restrykcyjnej polityce budżetowej zapisała na swoje konto znaczne sukcesy gospodarcze; w wyborach parlamentarnych 2002 zwyciężyli ludowcy z Partii Socjaldemokratycznej (premier J.M. Duro Barroso a po jego wyborze na stanowisko przew. Komisji Eur., Pedro Santana Lopes - dotychczasowy burmistrz Lizbony); jej rządy przyniosły stagnację gospodarczą, deficyt budżetowy, rosnące bezrobocie; 2005 do rządów powróciła socjaldemokratyczna Partia Socjalistyczna, uzyskując w wyborach większość mandatów (120 na 230 miejsc w parlamencie); premierem został jej lider José Socrates (48 lat, kilkakrotnie minister); 2006 prezydentem został były premier Aníbal Cavaco Silva z Partii Socjaldemokratycznej (pierwszy prezydent centro-prawicowy po 1974; 2011wygrał wybory prezydenckie ponownie); 2007 zniesienie kar za przerywanie ciąży (wcześniej obowiązywało jedno z najostrzejszych praw antyaborcyjnych w Europie; 2010 kryzys finansów państwa - narzucone przez UE oszczędności i cięcia budżetowe zaaprobowała także opozycyjna centroprawica, która 2011 wygrała wybory parlamentarne. P. jest czł. Rady Europy, KBWE, OECD, NATO, ONZ.
VILA NOVA DE GAIA, SADYCI, DIONIZY I, JAN I, SALAZAR, POLSKA. WARUNKI NATURALNE. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE, NZINGA A NKUWU, EUROPEJSKA AGENCJA ENERGII ATOMOWEJ, MAKAO, KAROL IV BURBON- Portugalia, zwiedzić Portugalię,...
- Portugalia, – Republika Portugalska...
- Portugalia, (Republika Portugalska)...