hiszp. Catalua
kraina hist., obecnie region autonomiczny w płn.-wsch. Hiszpanii, nad M. Śródziemnym; pow. 31,9 tys. km2, 6,2 mln mieszk. (2000), gł. Katalończyków; graniczy z Francją i Andorą; pow. górzysta: G. Katalońskie, Pireneje; gł. rz.: Ebro (przełom), Segre; na wybrzeżach niewielkie aluwialne niziny, deltowe ujście rz. Ebro; klimat podzwrotnikowy (śródziemnomorski); region o najwyższym w H. stopniu rozwoju gosp., silnie uprzemysłowiony; gł. ośr.: Barcelona (stol., gł. port morski) oraz pobliskie miasta: Hospitalet, Sabadell, Badalona, Tarrasa; przem. środków transportu (stoczniowy, samochodowy, lotn.), włókienniczy, chem., maszynowy, elektrotechn., poligraf., spoż. (przetwórczy); eksploatacja węgla brunatnego, soli potasowych, soli kam., boksytów, rud żelaza i niklu; hydroelektrownie; uprawa winorośli, oliwek, drzew cytrusowych i in. owoców, zbóż; hodowla bydła i owiec; wysoko rozwinięta turystyka (gł. rejon Costa Brava). W starożytności K. była terenem kolonizacji greckiej i fenickiej, w III w. p.n.e. podbita przez Rzym (m. Tarraco było stol. prowincji Hispania Citerior), w V w. opanowana przez Wizygotów, a w VIII - przez Arabów, ok. 800 częściowo wyparci przez Franków pod wodzą Karola Wielkiego, który utworzył marchię hiszp. ze stol. w Barcelonie, po jej rozpadzie (IX w.) na niezależne hrabstwa (gł. - Barcelona) odcięta od innych księstw hiszp. K. utrzymywała ścisłe związki kult. z Francją (m.in. wpływy językowe); w XII w., przeciwstawiając się Maurom, organizowała własne krucjaty; od 1137 połączona unią personalną z Aragonią (do XV w.), pozostawała jej najbardziej gosp. rozwiniętą krainą (podboje aragońskie sprzyjały rozwojowi gosp. i handl. Barcelony), równocześnie K. nie rezygnuje z silnych do dziś dążeń separatystycznych (w XVI w. wybuchły w K. pierwsze powstania przeciw centralistycznej polit. królów hiszp., 1640 ogłoszono w Barcelonie republikę katalońską, autonomia do XVIII w.); próby uzyskania autonomii w XX w. (1919-20) zostały zrealizowane 1931, po proklamowaniu w Hiszpanii republiki; ponowna centralizacja przez rząd Franco (do 1977); 1978 utworzono autonomiczny rząd, 1979 przyjęto Statut Autonomicznej Wspólnoty K. – instytucją samorządu Generalitat, w którego skład wchodzi parlament, rada wykonawcza (rząd) i prezydent (1980-2003 Jordi Pujol, od 2003 Pasqual Maragall i Mira); K. uzyskała w tym czasie najlepsze wyniki ekon. wśród regionów Hiszpanii i najszersze (po Baskonii) kompetencje - dotyczące spraw ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, oświaty, kultury, zagospodarowania przestrzennego, rolnictwa, policji, turystyki; obecnie w Kortezach rozpatrywany jest plan nowego statutu K., który znacznie rozszerzyłby zakres kompetencyjny Generalitat oraz uznałby Katalończyków za naród; j. urzędowymi są kataloński, hiszpański i oksytański.
TARRASA, GERONA, KATALOŃSKI JĘZYK, CATALUŃA, HOSPITALET, TARRAGONA, OLIVARES, MANRESA, LOPEZ, FÉLIBRIGE