Koninkrijk der Nederlanden, Królestwo Holandii (Niderlandów)
LUDNOŚĆ. Narodowości: 95,8% Holendrzy (w tym ok. 360 tys. Fryzów), 1,2% Turcy, 0,9% Marokańczycy, 0,3% Niemcy; nadto przybysze z Antyli Hol., Surinamu, Indonezji i innych b. posiadłości zamorskich; jeden z najgęściej zaludnionych i najwyżej zurbanizowanych krajów świata: 390 osób/km2; w miastach zamieszkuje 89% mieszk. (1992); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74 lata, kobiety - 80 lat; religie: bezwyznaniowi 37%, katolicy 34%, protestanci 25%.
USTRÓJ: monarchia konstytucyjna od 1848 (Królestwo Holandii); parlament dwuizbowy, tzw. Stany Generalne; Pierwsza Izba - 75 członków wybieranych na 4 lata przez czł. Stanów Prowincjonalnych; Druga Izba - 150 posłów wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata; głowa państwa: królowa Beatrix Wilhelmina Armgard (od 1980); H. dzieli się na 12 prowincji z 702 gminami; nadto Antyle Holenderskie, Aruba.
WARUNKI NATURALNE. Kraj wybitnie nizinny; średnia wysokość pow. ok. 10 m n.p.m.; maksymalna, na płd. krańcu, Vaalserberg - 321 m; znaczna część pow. (ok. 38%) znajduje się poniżej poziomu morza; obszary te chroni przed zalaniem pas wydm nadmorskich oraz doskonale rozbudowany system wałów, tam i śluz; najniższy polder (osuszony teren nadbrzeżny) Księcia Aleksandra nie opodal Rotterdamu - 6 m p.p.m.; wybrzeże w płd.-zach. części porozcinane ujściami Skaldy, Mozy i Renu, o silnie rozwiniętej linii brzegowej; na płn. głęboko wcięta zat. Zuider Zee, ograniczona na płn. W. Zachodniofryzyjskimi i przedzielona 1932 tamą Afsluidijk (dł. 32 km, szer. 90 m), łączącą H. Płn. z Fryzją; na płn. znaczną część obszaru zajmują nieurodzajne torfowiska, na płd. kredowa, pokryta lessem Wyż. Limburgii; klimat umiarkowany, ciepły, morski; średnia temp. stycznia 1 - 3C, lipca 17 - 19C; roczna suma opadów: na wybrzeżach ok. 600 mm, na południu ponad 850 mm; częste mgły; bardzo gęsta sieć kanałów, jezior i rzek płynących meandrami, otoczonych na całej długości wałami; krajobraz w znacznym stopniu zmieniony przez człowieka: teren jego walki z morzem, prowadzonej już od VIII w.; od XVII w. systematyczne prace nad osuszaniem terenów; lasy zajmują 8% pow., w większości są to sztuczne kultury drzew iglastych; w licznych rezerwatach zachowana naturalna roślinność torfowiskowa, błotna i wydmowa.
GOSPODARKA. H. jest wysoko rozwiniętym krajem przemysłowo-rolniczym, zasobnym w bogate złoża gazu ziemnego, dostarczające taniej energii; nadto ropa naftowa, węgiel kam., sól kamienna, gliny ceramiczne; wysoko rozwinięty przem. chemiczny (tworzywa sztuczne), petrochemiczny (koncern Shella), elektrotechniczny i elektroniczny (koncern Philipsa), maszynowy, hutnictwo żelaza i aluminium, środków transportu, włókienniczy, porcelanowo-fajansowy (fajanse z Delft), obuwniczo-skórzany, obróbki diamentów; nadto jedno z najnowocześniejszych rolnictw na świecie, o najwyższym wykorzystaniu nawozów sztucznych na 1 ha użytków rolnych; grunty orne, sady, łąki i pastwiska zajmują 53,9% pow.; podstawą rolnictwa hodowla wysokomlecznego bydła, gł. rasy fryzyjskiej; nadto trzoda chlewna i drób; H. jest największym w świecie eksporterem cebulek kwiatowych; duże znaczenie ma szklarniowa uprawa warzyw i sadownictwo; nadto jęczmień, pszenica, buraki cukrowe, ziemniaki; wysoko rozwinięte rybołówstwo; dużą rolę w transporcie odgrywają śródlądowe drogi wodne, w komunikacji lokalnej rower; rozwinięta sieć drogowa i kolejowa, a także komunikacja lotnicza (wielki międzynar. port lotniczy Schiphol pod Amsterdamem); liczna flota handlowa, usługi przeładunkowe (Rotterdam, największy pod tym względem port na świecie) i transportu morskiego; wysokie obroty handlu zagranicznego (3,89% handlu światowego); rozwinięta turystyka, bogate zbiory muzealne; liczne szkoły wyższe (7 uniwersytetów), instytuty naukowe, Akademia Nauk, biblioteki.
HISTORIA. Pierwotnie obszar obecnej H. zamieszkany był przez ludność pokrewną dzisiejszym Baskom; w połowie ostatniego tysiąclecia p.n.e. zajęty przez plemiona celtyckie i germańskie, m.in. Belgów, Batawów i Fryzów; I w. p.n.e. - IV w. n.e. pod władzą Rzymu jako część Galii; V-VIII w. podbita przez Franków, w tym czasie początki chrystianizacji; IX-XII w. rozdrobnienie feudalne, zależność od Niemiec lub Francji; najważniejsze księstwa: Brabancja i Limburgia, hrabstwa Flandrii, Hainaut, Namur, Holandii, Geldrii oraz biskupstwa Utrechtu i Leodium; nadto Fryzja i Groningen - obszary zamieszkane przez wolnych chłopów i rybaków; rozwój gospodarczy, we Flandrii wysoko rozwinięte sukiennictwo, tworzenie się struktur cechowych; w początkach XV w. zjednoczenie pod berłem książąt burgundzkich; od 1477 wraz z ziemiami Belgii i Luksemburga pod panowaniem Habsburgów (linia hiszp.) jako Niderlandy; w początku XVI w., mimo represji inkwizycji, rozwój protestantyzmu - kalwinizmu, luteranizmu i radykalnego społecznie anabaptyzmu; 1566 antyhiszpańskie powstanie gezów, o obliczu także antyklerykalnym; 1578 kolejne powstanie z księciem Wilhelmem Orańskim na czele; 1579 unia w Utrechcie głosząca wolność religijną i walkę z feudalizmem hiszp.; 1581 oderwanie się od Hiszpanii i zawiązanie niezależnego państwa, Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów; 1602 założenie Kompanii Wschodnioindyjskiej, opanowującej wybrzeża zach. i płd. Afryki, Malaje, część Cejlonu, monopolizującej handel z Brazylią, posiadającej faktorie w Gujanie i Ameryce Płn. (1626 założenie Nowego Amsterdamu, ob. Nowy Jork); 1648 uznanie przez Hiszpanię niepodległości H., podział kraju na niepodległą protestancką Północ i katolickie, hiszp. Południe (Brugia, Gandawa, Bruksela i Antwerpia) - obecnie Belgia; XVII w. rozkwit potęgi morskiej i handlowej, nauki i sztuki; w 2. poł. stulecia wojny z Francją i Anglią podkopują holenderską hegemonię na morzu i powodują utratę części kolonii; w okresie napoleońskim zajęta przez Francję, powołanie Republiki Batawskiej; 1815 połączenie z płd. Niderlandami w Królestwo Zjednoczonych Niderlandów pod berłem Wilhelma I Orańskiego; 1830 oderwanie się Niderlandów Płd. (powstanie Belgii); 1890 wygaśnięcie unii personalnej łączącej H. z Luksemburgiem (który staje się niezależnym państwem).; pod koniec XIX w. próby mediacji w związku z wojnami burskimi w Afryce, powołanie Stałego Trybunału Rozjemczego w Hadze; podczas I woj. świat. neutralność; V 1940 zajęta przez Niemcy; królowa i rząd udają się na emigrację do Londynu, w kraju ruch oporu przeciw rządom hitlerowskiego komisarza A. Seyss-Inquarta; 1945 teren zaciętych walk z udziałem polskiej 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka; po wojnie stopniowe tracenie kolonii, m.in. 1949 przyznanie niepodległości Indonezji (z wyjątkiem Irianu Zach., który otrzymał ją 1962); kolonią H. są nadal Antyle Holenderskie (które w referendum przeprowadzonym 1993 opowiedziały się za dotychczasowym statusem terytorium zamorskiego) i Aruba (Małe Antyle); od 1948 unia celna z Belgią i Luksemburgiem (Benelux), ugruntowana traktatami 1958 i 1960; 1949 przystąpienie do NATO, 1963 do EWG, 1993 do UE; 1980 abdykacja królowej hol. Juliany I z dyn. Orange-Nassau na rzecz córki Beatrix; państwo rzecznik wielu awangardowych rozwiązań problemów społ., ekol., m.in. 2001 H. jako pierwsza w świecie zalegalizowała eutanazję i wprowadziła możliwość zawierania między sobą małżeństw przez homoseksualistów oraz adopcji dziecka przez takie związki po trzech latach współżycia; rozwój gosp. w latach 1995-2000 na poziomie 3,5% rocznie, później nieco niższy; rządy przeważnie koalicyjne z udziałem socjaldemokratów, liberałów i chadeków; premierem od 2003 Jean Peter Balkenende (Apel Chrześc.-Demokratyczny); w wyborach parlamentarnych 2004 zwyciężyła opozycyjna socjaldemokratyczna Partia Pracy (24,5% głosów); nieoczekiwany sukces odniosła populistyczna partia Lista Pima Fortuyna (zamordowanego 2002, rzecznika ograniczenia imigracji muzułmańskiej); nastroje te pogłębiło pod koniec 2004 roku zamordowanie hol. filmowca Theo van Gogha (twórcy filmu Podporządkowanie – o ciężkim losie muzułmańskich kobiet) przez muzułmańskiego fundamentalistę marokańskiego pochodzenia wywołało radykalny wzrost nastrojów antyislamskich (900 tys. muzułmanów); w 2006 zaostrzono prawo imigracyjne wprowadzając (jako pierwszy kraj europejski) obowiązkowe, płatne testy integracyjne dla osób chcących do Holandii emigrować (obejmują znajomość języka a także dotyczą poziomu tolerancji); pośrednim skutkiem także nasilenie się emigracji Holendrów (1999 - 30 tys.; 2004 - 40 tys. osób); w drugim półroczu 2004 Holandia przewodniczyła Unii Eur.; V 2005 odrzuciła (jako druga po Francji) w referendum Traktat Konstytucyjny UE (62,1% głosów przeciw); państwo czł. UE, Rady Europy, KBWE, NATO , OECD, ONZ, UZE.
WILHELMINY KANAŁ, NIZINNE CZERWONO-BIAŁE BYDŁO, ZUIDERZEE, EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA, UNIA EUROPEJSKA, FRYZOWIE, VENLO, SKALDA, HEERLEN, BEATRIX Wilhelmina Armgard