sztuka rozwijająca się od IV tysiąclecia p.n.e. na terenie Egiptu. Z okresu predynastycznego pochodzą kamienne wazy, ceramika, początkowo zdobiona rytem, później malowana, figurki idoli z terakoty lub kości, rzeźbione postacie ludzkie i zwierzęta; u schyłku tego okresu rozwija się technika reliefu wypukłego (rękojeść noża z Dżebel el-Arak ozdobiona scenami wojennymi); z tego też czasu pochodzi pierwsze znane malowidło ścienne, odkryte w Hierakopolis. Z zapisów hieroglificznych wiadomo, że wznoszono wówczas 2 typy domów z gliny i trzciny oraz proste kaplice. Dla sztuki Egiptu ważny był okres archaiczny (I i II dynastia, XXXI-XXVII w. p.n.e.), wtedy bowiem zostały wypracowane zasady (egipski kanon w sztuce), którym podporządkowana była późniejsza działalność artystyczna; cennym zabytkiem z tego okresu jest Paleta Narmera z płasko rzeźbioną dekoracją ujętą kompozycyjnie w pasy i z zaczątkami perspektywy rzutowej. W okresie Starego Państwa sztuka stała się środkiem wzmacniającym władzę królewską; dopracowano obowiązujący kanon w sztuce; rozwija się rzeźba kamienna i drewniana (posągi władców, dostojników, urzędników, np. dwa posągi króla Chasechem z Hierakopolis ukazujące faraona w pozycji reprezentacyjnej na tronie); w tym też okresie powstają wielkie kompleksy grobowe, składające się z mastaby władcy, otaczających ją grobów służby oraz kilku kaplic. Ściany budowli pokrywają polichromie. Za czasów III i IV dynastii powstają piramidy Dżesera w Sakkara, zespół piramid w Gizie, także w Medum, Dahszur, Abusir oraz największa rzeźba Sfinks; ściany świątyń grobowych, grobów, mastab zdobią płaskorzeźby lub malowidła, komponowane zgodnie z zasadami kanonu, ujęte przeważnie w poziome pasy. Realizm malarstwa egipskiego daje bogaty obraz życia dworskiego, ceremonii religijnych, codziennej pracy chłopów, pokazuje egipski świat bogów, sąd nad zmarłymi, wędrówkę dusz. U schyłku Starego Państwa powstało nietypowe dzieło - posąg faraona Pepi I z synem Merenre, wykonany z blach miedzianych przymocowanych do drewnianego rdzenia. Zachowało się wiele cennych dzieł rzemiosła artystycznego, m.in. ozdoby ze złota i kamieni szlachetnych, fotel, lektyka i baldachim królowej Hetepheres z IV dyn. W czasach Średniego Państwa (ok. 2052-1570 p.n.e.), po okresie przejściowym, w którym miał miejsce upadek sztuki, nastąpiło jej odrodzenie. W architekturze grobowej utrzymała się jeszcze piramida, zniknęła mastaba, coraz powszechniejszy stawał się typ grobowca kutego w skale; z wielkich kompleksów zachował się z tego okresu tylko zespół sepulkralny w Dejr el-Bahari zbudowany dla Mentuhotepa-Nebhepetre. Rzeźbę reprezentują dzieła dwóch szkół: tebańskiej (posągi b. uproszczone i toporne, sprawiają wrażenie większego majestatu i potęgi) oraz memfickiej (kontynuacja tradycji sztuki Starego Państwa). Wyróżniają się portrety Amenemhata II, Sezostrisa III i innych królów z XII dyn. z twarzami starymi, pooranymi bruzdami, wyrażającymi troskę, pesymizm; z tego też okresu pochodzą piękne malowidła w grobowcach dostojników w Bani Hasan, o żywych barwach i swobodnym rysunku. W rzemiośle artystycznym następuje wspaniały rozkwit złotnictwa i jubilerstwa (biżuteria z zespołów odkrytych w Dahszur i Al-Liszt). W okresie Średniego Państwa ma też miejsce rozwój miast (na siatce prostokątnej, np. Kahun) oraz budowa olbrzymich fortyfikacji na wsch. i płd. granicy, m.in. w Buhen (mury grub. 5 m, wys. 10 m, z basztami, strzelnicami, machikułami, z niższymi od zewnątrz murami parapetowymi i fosą). W okresie Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.) nastąpił wielki rozwój gospodarczy i militarny, a wraz z nim kulturalny. Powstają świątynie w Karnaku, Luksorze, Dejr el-Bahari, Medinet Habu, Abydos, Abu Simbel oraz wielkie zespoły grobowców wykutych w skale (Dolina Królów, Dolina Królowych w Tebach Zachodnich); następuje rozdzielenie miejsca królewskiego pochówku od świątyni kultu pośmiertnego. Rzeźbę reprezentują liczne posągi władców, wyobrażenia bóstw, rzeźba architektoniczna, liczne reliefy na ścianach świątyń. Za Amenhotepa II i Totmesa IV w płaskorzeźbie zapanował styl pełen elegancji i wdzięku, postacie straciły swą sztywność, były delikatnie modelowane, przedstawiane w kontrapoście, tyłem lub en face. Amenhotep IV wraz z reformą rel. przeprowadził reformę sztuki; powstawały hypetralne świątynie pozbawione przekrycia, związane z kultem słońca (np. Tell el-Amarna), w rzeźbie odrzucono kanon, zapanował realizm; króla przedstawiano w całej jego brzydocie, w otoczeniu rodziny, w towarzystwie pięknej żony Nefertiti, pieszczącego córeczki; wizerunki dawnych bóstw zastąpiła jedynie tarcza słoneczna. Po zniesieniu reform nastąpił powrót do sztuki tradycyjnej. Odkrycia w grobowcach, zwł. w Dolinie Królów (gł. w grobie Tutanchamona), świadczą o wspaniałym rozkwicie rzemiosła artystycznego w okresie Nowego Państwa (tkactwo, meblarstwo, złotnictwo, wyroby ze szkła, fajansu, metalu). W tzw. Okresie Późnym (XI-IV w. p.n.e.) powielano dawniejsze wzory, ulegano w sztuce obcym wpływom. Renesans nastąpił po podboju macedońskim (sztuka aleksandryjska) i za panowania Ptolemeuszy, którzy w głębi kraju podtrzymywali stare tradycje; z tego okresu świątynie w Edfu, Kom Ombo, na wyspie File, budowane wg klasycznych układów z czasów Nowego Państwa, ale ze znacznie bardziej rozwiniętym detalem i wspaniałą dekoracją rzeźbiarską (miękki modelunek, silne efekty światłocienia). W okresie rzymskim (30 p.n.e. - 395 n.e.) kontynuowano budowę sanktuariów wzniesionych za Ptolemeuszy (świątynie w Dendera, Esna, na File); w rzeźbie zaczęły się łączyć elementy egipskie i rzymskie (portrety kapłanów znalezione w Dimie i Aleksandrii); w malarstwie połączenie stylów dało wspaniałe dzieła portretowe - portrety fajumskie. Ostatnią fazą sz.s.E jest koptyjska sztuka.
FILIGRAN, RZEŹBA, AMENHOTEP SYN HAPU, EGIPTU ARCHEOLOGIA, ALABASTRON, IZRAELA SZTUKA, ARCHITEKTURA, FRONTALIZM, CHAMPOLLION Jean François, ALEKSANDRYJSKA SZTUKA
- bogowie Egiptu, Horus - bóg nieba i...
- EGIPT STAROŻYTNY, w (IV tysiąclecie...
- EGIPTU ARCHEOLOGIA, nauka zajmująca się...