najstarsze przejawy twórczej działalności człowieka to prahist. rzeźby oraz olbrzymie kamienne mury cyklopowe i cylindryczne budowle tzw. nuraghi na Sardynii; od VIII w. p.n.e. rozwijała się sztuka etruska; od III w. p.n.e. sztuka rzym.; jej kontynuacją była sztuka wczesnochrześc. i bizantyjska; najwięcej kośc. wczesnochrześc. na terenie Włoch zachowało się w Rzymie: bazyliki S. Sabina (ok. 425-30), S. Paolo fuori le Mura (koniec V w.), S. Maria Maggiore (ok. 430-40); także budowle na planie centralnym, np. S. Giovanni na Lateranie (na planie oktogonalnym, połowa V w.); ważnym ośr. architektury wczesnochrześć. była Rawenna; tu też dominował typ bazyliki: S. Apollinare Nouovo (ok. 510-20), S. Apollinare in Classe (ok. 550), ale wznoszono także budowle centralne: mauzoleum Galii Placydii (ok. 450, na planie krzyża gr.) i Mauzoleum Teodoryka; w Rawennie znajdują się najstarsze wł. campanile; do wczesnochrześc. kościołów należą też S. Salvatore w Spoleto (koniec IV w.) i S. Lorenzo w Mediolanie (przebudowany w XVI w.), architekturę powstałą pod wpływami bizantyjskimi reprezentuje S. Vitale w Rawennie (ukończony 547), z późniejszych - bazylika S. Marco w Wenecji. Mistrzowie bizantyjscy dekorowali mozaikami kościoły w Rawennie (Mauzoleum Galii Placydii, oba kościoły S. Apollinare), na Sycylii (wielkie cykle mozaik dla władców normandzkich w Monreale i Cefal), San Marco w Wenecji. We Włoszech przejście od architektury wczesnochrześc. do wczesnośredniowiecznej nastąpiło niedostrzegalnie, stosowano podobne typy budowli, gł. bazylikę wczesnochrześc.; oryginalna architektura powstawała XI - pocz. XIII w. na Sycylii i w okolicach Neapolu, gdzie łączyły się elementy longobardzkie, normandzkie i arabskie (katedra w Salerno,1080; katedra w Ravello, XI w.; Capella Palatina w Palermo, XII w.; katedra w Amalfi, 1204). Styl gotycki, kontrastowo różny od rodzimych tradycji (m.in. niechętnych wertykalizmowi), słabo przyjął się we Włoszech; budowle z tego okresu nie posiadają charakterystycznych dla gotyku skarp i łuków przyporowych, cechuje je dążenie do malowniczości i ornamentalizmu w fasadach (klasztory cystersów, np. Fossanova, Casamari - XII/XIII w.; kośc. św. Franciszka w Asyżu, pocz. budowy 1228, katedry we Florencji, Orvieto; z budowli świeckich: zamki Fryderyka II w płd. Włoszech i na Sycylii, np. Syrakuzy, Catania, Castel del Monte); lekka i dekoracyjna odmiana gotyku rozwinęła się w Wenecji (Pałac Dożów, ok. 1440, pałac Ca d'Oro); późny gotyk reprezentuje katedra w Mediolanie (koniec XIV w.). Od połowy XIII w. nastąpił rozwój rzeźby (A. Orcagna - tabernakulum w Or San Michele we Florencji, twórczość artystów z Pizy i okolic, m.in. ambony w baptysterium w Pizie i w katedrze w Sienie, liczne posągi Madonn); rozwijało się malarstwo tablicowe i ścienne (szkoła sieneńska: Duccio di Buoninsegna, S. Martini oraz Cimabue, Mistrz Izaak w Asyżu); przełomowe znaczenie miała twórczość Giotta di Bondone; na wysokim poziomie stało malarstwo miniaturowe, którego gł. ośrodkami były Florencja, Siena, Bolonia; kwitło rzemiosło artyst. (wyroby ze złota i metali, tkaniny, wyroby szklane z Murano k. Wenecji). We Włoszech, na terenie Toskanii, narodził się renesans, tam powstały nowatorskie koncepcje typów budowli, nawiązujące do antyku; przełomowym momentem było wzniesienie kopuły na gotyckiej katedrze S. Maria dei Fiore we Florencji przez F. Brunelleschiego; w okresie renesansu powstawały liczne budowle świeckie, wykształcił się typ pałacu renesansowego o zwartej bryle, z wewnętrznym arkadowym dziedzińcem, reprezentacyjnymi klatkami schodowymi i pomieszczeniami w systemie amfiladowym (pałace Vecchio, Pitti, Pazzi we Florencji, pałac Cancelleria - kancelarii papieskiej - w Rzymie) oraz typ willi podmiejskiej (Villa Trissini w Meledo, Villa Capra, zw. Rotonda A. Palladia); rozwijała się urbanistyka, powstawały reprezentacyjne założenia placów z fontannami i pomnikami (zabudowa Wzgórza Kapitolińskiego w Rzymie, Piazza San Marco w Wenecji); w dojrzałym renesansie zrodziła się nowa koncepcja miasta, powstawały plany miast idealnych (ze zrealizowanych - Palma Nuova k. Udine); budowano ratusze, domy mieszczan, liczne zamki (Palazzo Ducale w Urbino); budownictwo sakralne reprezentują kościoły o założeniach bazylikowych (San Lorenzo i San Spirito we Florencji, San Andrea w Mantui); ulubioną jednak formą renesansową były założenia centralne na kwadracie, kole lub krzyżu greckim, kryte kopułą, o idealnie wyważonych proporcjach bryły, antycznym detalu; charakterystyczne były w kościołach (rzadziej wolno stojące) kaplice grobowe - mauzolea, często "perły" sztuki renesansowej. Dzieła architektoniczne tworzyli: F. Brunelleschi, M. Michelozzi, L.B. Alberti, G. i B. da Majano, da Sangallo st. i mł., Bramante, Leonardo da Vinci, Rafael Santi, B. Peruzzi, G. Romano, S. Serlio, M. San Micheli, Michał Anioł Buonarrotti, J.T. Sansovino, G.B. da Vignola, A. Palladio, V. Scamozzi i in.; odmienny styl renesansowy wykształcił się w Wenecji (lekkość, ażurowe dekoracje rzeźbiarskie, antyczne formy łączone z elementami bizantyjskimi i gotyku weneckiego: rozbudowa pałacu Dożów, fasada Starych Prokuracji, Palazzo Angarani-Contarini, Palazzo Vendramin-Calergi, kościoły Santo Spirito, S. Maria Novella, S. Zacharia, S. Maria dei Miracoli, S. Salvatore, Scuola di S.Marco). Duże znaczenie miała rzeźba, która występowała w ścisłym zespoleniu z architekturą (m.in. rzeźba nagrobkowa) lub w postaci dzieł wolno stojących (posągi, pomniki, posągi konne nawiązujące do antycznego pomnika Marka Aureliusza, popiersia portretowe); działali m.in. L. Ghiberti (drzwi brązowe do florenckiego baptysterium), D. Donatello (pomnik konny Gattamelaty w Padwie, rzeźba Dawid), A. Verrocchio (pomnik konny Colleoniego w Wenecji, rzeźba Dawid), Michał Anioł (Piet w Bazylice św. Piotra w Watykanie, posągi Dawida i Mojżesza), G.L. Bernini, B. i A. Rosselino, D. da Settignano, B. Cellini, G. da Bologna; wielu artystów działało równocześnie w kilku dziedzinach sztuki (architektura, rzeźba, złotnictwo, malarstwo). W malarstwie dążono do pogodzenia zachwytu nad antykiem z ideologią chrześć., gł. tematem stał się człowiek i piękno jego ciała; rozwijało się malarstwo ścienne i sztalugowe; oprócz licznych dzieł o tematyce rel. powstawały portrety, kompozycje mitologiczne, alegoryczne, rzadziej sceny figuralne i rodzajowe; często towarzyszył im pejzaż (najwcześniej pejzaż wprowadził jako tło Giotto, pejzażystami byli A. i P. Lorenzetti) i znakomita znajomość anatomii oraz perspektywy zbieżnej i powietrznej; tworzyli m.in. P. Ucello, A. Mantegna, Pierro della Francesca, Botticelli, Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł Buonarroti, Giorgione, Tycjan, Veronese (trzej ostatni to reprezentanci weneckiej szkoły), J. Tintoretto (już na przełomie baroku). 1520-1600 działała grupa artystów, których twórczość określana jest mianem manieryzmu; reprezentowali go w architekturze m.in. G. Romano, S. Serlio, G. Vasari, w malarstwie J. da Pontormo, Parmigianino, A. Bronzino. Barok narodził się w Rzymie po okresie kontrreformacji (2. połowa XVI w.); w dziedzinie architektury przełomowe znaczenie miało wybudowanie tam kośc. Il Ges (1568-84, J.B. da Vignola), który stał się wzorem dla licznych kościołów nie tylko we Włoszech, ale i w innych krajach eur.; z czasem w barokowym budownictwie sakralnym wykształciły się, oprócz podłużnego, różnorodne formy kościołów (na planie koła, wieloboku, krzyża gr., eliptycznym, owalu wpisanego w krzyż); zwarte bryły, z mocną dominantą kopuły, posiadały b. rozbudowany, rzeźbiarski detal, fasady o płynnych liniach, wyładowanych gzymsach; zarówno w budowlach sakralnych, jak i świeckich (pałace) architektura, rzeźba i malarstwo splatały się w jedną, nierozłączną całość, malowniczą i ruchliwą, o mocnych światłocieniach, pełną kontrastów. Powstawały pełne rozmachu rozwiązania urbanistyczne (plan przebudowy Rzymu D. Fontany, plac przed Bazyliką św. Piotra w Watykanie - G.L. Bernini); pałace całkowicie straciły cechy obronne, stały się b. reprezentacyjne, o bryle w kształcie litery U (pałac Barberini w Rzymie - Maderno, Bernini i Borromini); rozwinęła się sztuka ogrodowa (założenia ogrodowe Villa Borghese, Tivoli, ogrody watykańskie); gł. przedstawicielami baroku wł. w architekturze są: G.L. Bernini (także rzeźba - baldachim nad grobem św. Piotra w bazylice watykańskiej, Fontanna dei Quattro Fiumi na Piazza Navona), Michał Anioł, C. Maderno, F. Borromini, G. Guarini, B. Longhena (działał w Wenecji); w malarstwie istniały 2 nurty: realistyczny i klasycyzujący; rozwinęło się dekoracyjne malarstwo iluzjonistyczne (zwł. sklepienia i kopuły kościołów i pałaców, gł. A. Pozzo, P. da Cortona); wśród malarzy wyróżniali się Tintoretto, Caravaggio, G. Reni, rodzina Carraccich, Guercino; w Wenecji rokokowe malarstwo tworzyli G.B. Tiepolo, F. Guardi, G.A. Canal, P. Longhi. Epoka klasycyzmu pozostawiła stosunkowo niewielkie ślady we Włoszech; w tym okresie Rzym i Włochy były miejscem pielgrzymek artystów i architektów z całej Europy, którzy przyjeżdżali tam studiować dzieła staroż.; powstały liczne szkoły artyst.; najwybitniejszymi przedstawicielami klasycyzmu byli architekci: G. Piermarini, A. Selva i rzeźbiarz A. Canova (rzeźby w Villa Borghese, grobowiec Klemensa XIV w Rzymie). W XIX w. panował w architekturze historyzm, zwł. styl neogrecki (teatr Carlo Felice w Genui, świątynia Canovy w Possagno); od lat 60. doszły do głosu inne style hist.: neorenesans (Galeria mediolańska), lombardzki neogotyk (cmentarz w Mediolanie - C. Maccacchini), neobarok (gmachy sądów w Rzymie - G. Calderini, uniwersytet w Neapolu - P.P. Quaglia); wpływ wiedeńskiej secesji zaznaczył się w twórczości R. d'Aronco (pałac wystawowy w Turynie) oraz E. Badile i G. Sommarugi. W XIX i początkach XX w. Włochy pozostawały raczej na uboczu nurtów awangardowych w sztuce; wyjątek stanowi futuryzm, który narodził się właśnie we Włoszech (1909-14: C. Carra, L. Russolo, U. Boccioni, G. Balla, G. Severini); także okres międzywojenny (dyktatura faszystowska) nie sprzyjał rozwojowi nowoczesnego malarstwa i rzeźby; z tego okresu na uwagę zasługuje działalność ugrupowania Valori Plastici (1918-22, malarstwo metafizyczne, G. de Chirico, G. Morandi, C. Carra, R. Melli, A. Soffici); malarstwo abstrakcyjne tworzą A. Magnelli, E. Vedova, A. Burri; neorealizm reprezentuje R. Guttusso. W rzeźbie zaznaczyły się różne kierunki od impresjonistycznych i syntetyzujących kompozycji (M. Rosso, G. Manz, M. Marini, E. Greco, L. Minguzzi) do abstrakcji (A. Viani, P. Consagra). W XX w. nowoczesna architektura rozpoczęła się futurystycznymi projektami A. Sant'Elia (1913-14, niektóre zdradzają jeszcze wpływy secesji); styl międzynar. rozwinął się od lat 30. (G. Terragni, G. Michelucci); w dobie faszyzmu dominował propagandowy monumentalizm (Foro Italico i dzielnica EUR w Rzymie); od lat 40. wyróżnia się twórczość architekta i konstruktora P.L. Nerviego (nowoczesne strukturalne konstrukcje, m.in. hangar lotniczy pod Orvieto, hala wystawowa w Turynie, hale sportowe Palazzetto dello Sport i Palazzo dello Sport w Rzymie), po wojnie działają G. Ponti (wieżowiec biurowy "Pirelli" w Mediolanie), L. Moretti, I. Gardella, T. Valle, V. Gregotti, M. Zanuso. Architektura wł. ostatnich dziesięcioleci ma charakter utylitarny, odznacza się estetyką, elegancją, w wielu regionach nawiązuje do miejscowych tradycji. Wybitnym architektem światowej sławy jest R. Piano (Centrum G. Pompidou w Paryżu, z R. Rogersem; stadion San Nicole w Bari; centrum kult. J.M. Tijbaou w Nouméa, Nowa Kaledonia. Na wysokim poziomie stoi współczesna grafika użytkowa, dekoratorstwo, meblarstwo, architektura wnętrz, wzornictwo przemysłowe (m.in. samochody, konfekcja, obuwie).
RISI, TIEPOLO, RONCONI, VERONESE, ROBBIA DELLA, TYCJAN, PONTORMO, ROSSO, SODOMA, FIGINI Luigi
- WŁOSKA LITERATURA, pojawia się dopiero...
- POLSKA. SZTUKA. BAROK, trwał w Polsce w latach...
- op-art, (ang. optical art =...