Początki romantyzmu w lit. pol. to spór literacki i estetyczny pomiędzy K. Brodzińskim (O klasyczności i romantyczności) i J. Śniadeckim (O pismach klasycznych) a grupą młodych literatów, których duchowym wodzem był Adam Mickiewicz - w Odzie do młodości (1820) i w Balladach i romansach (1822) zawarł on gł. tezy romantycznego światopoglądu; dezaprobatę wobec tej estetyki wyrażali m.in. K. Koźmian i L. Osiński, romantyków wsparli M. Mochnacki, M. Grabowski oraz J. Lelewel; pojednawczą postawę zajmowali A.J. Czartoryski i J.U. Niemcewicz; spór co pewien czas odżywał przy okazji ukazania się kolejnych utworów lit. (Sonety Mickiewicza, Maria A. Malczewskiego); polscy romantycy krytykowali racjonalizm, występowali w obronie "cudowności", gloryfikowali bunt przeciw "tyranom" (Ballady i romanse, Dziady A. Mickiewicza), głosili chwałę przeszłości (Maria Malczewskiego, Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego). Po klęsce powstania listopadowego lit. pol. podejmuje refleksję nad losem narodu i powodami jego klęsk; najwybitniejsi pol. twórcy, działacze polit. i społeczni znaleźli się na emigracji, gł. we Francji i Anglii (tzw. Wielka Emigracja), gorycz porażki polit., tęsknota za krajem młodości, samotność i wyobcowanie emigranta dały początek stereotypowi Polaka-wygnańca i "wiecznego tułacza" (analogie z żydowską diasporą będą wykorzystywane literacko m.in. przez A. Mickiewicza i C.K. Norwida); wszystkie te okoliczności razem wzięte kreują poetę na wodza duchowego rozproszonych członków swojego plemienia: na "wieszcza". W latach popowstaniowych powstają najwybitniejsze utwory A. Mickiewicza (Dziady cz. III, Pan Tadeusz), J. Słowackiego (dramaty Kordian i Balladyna, szereg wierszy i poematów z Godziną myśli i Anhellim) oraz Z. Krasińskiego (Nie-Boska komedia, Irydion); z czasem jednak atmosfera emigracyjna doprowadzi Mickiewicza i Słowackiego na manowce ezoteryzmu i mistycyzmu, czyli do tzw. mesjanizmu. Emigracyjny nurt pol. romantyzmu uzupełnia C.K. Norwid, w historii naszego piśmiennictwa zajmujący pozycję odrębną - bez jego twórczości (Vademecum, Pierścień wielkiej damy, Trylogia włoska) trudno sobie jednak polski romantyzm wyobrazić W kraju pojawiają się następne generacje twórców romantycznych, kontynuujące poezję buntu przeciw "zastanemu światu", towarzyszą ruchom rewolucyjnym i spiskowym: K. Ujejski (Maraton, Chorał, Pogrzeb Kościuszki), G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831), R. Berwiński (Księga życia i śmierci), E. Wasilewski (Hymn orłów, Pieśń żeglarzy); nurt społ. reprezentuje m.in. liryka W. Syrokomli (Lalka, Wyzwolenie włościan), pojawia się sentymentalna stylizacja przeszłości szlacheckiej (Pamiątki Soplicy H. Rzewuskiego); liryki nawiązujące do twórczości ludowej powstają zarówno w kręgu Cyganerii warszawskiej (T. Lenartowicz Lirenka), jak i w Galicji (W. Pol Pieśń Janusza, Pieśń o ziemi naszej) oraz na emigracji (B. Zaleski U nas inaczej, Rojenia wiośniane, Zakochana). Proza, a szczególnie powieść pol., nie jest łączona z nurtem romantycznym, jednak najpłodniejszy pol. powieściopisarz Józef Ignacy Kraszewski w początkowej fazie swojej twórczości dał doskonałe polskie wariacje na temat ang. powieści stosującej ironię romantyczną (Latarnia czarnoksięska), podejmował zgodnie z nakazem epoki tematy ludowe (Ulana, Chata za wsią) i historyczne (Stara baśń, Saskie ostatki); poza Kraszewskim działali: Z. Kaczkowski (Ostatni z Nieczujów), J. Chodźko (Pamiętniki kwestarza), J. Korzeniowski (Kollokacja) - ich utwory stanowią na ogół apologię epoki szlacheckiej świetności. Największy komediopisarz tej epoki, Aleksander Fredro, autor ok. 40 komedii i fars zawierających barwny obraz życia i obyczajów społeczności szlacheckiej, nie da się w pełni zaliczyć do nurtu romantycznego - jego twórczość może więcej ma wspólnego z duchem racjonalnego oświecenia. Najbardziej znane utwory to komedie: Mąż i żona, Damy i huzary, Pan Jowialski, Śluby panieńskie, Zemsta, Dożywocie oraz pamiętnik, z kampanii napoleońskiej Trzy po trzy. Romantyczne zainteresowanie folklorem, sprawiło, że powstały pierwsze, systematyczne studia w tej dziedzinie; nieocenioną wartość dokumentalną posiada bogato rozwinięta w owym okresie twórczość pamiętnikarska i epistolografia.
- romantyzm, - prąd ideowy, lit.(...)
- romantyzm, prąd ideowy, lit. i...
- CHILIJSKA LITERATURA, początki literatury...