Ograniczona suwerenność i pełna zależność podstawowych kierunków polityki zagr. od ZSRR i jego mocarstwowych interesów najkrócej charakteryzuje ten aspekt funkcjonowania państwa pol. w okresie 1944-1989; ukształtowany pod koniec I woj. świat. Układ sił państw alianckich i przypieczętowany postanowieniami konferencji w Jałcie podział Europy na strefy wpływów spowodował, iż Polska wraz z innymi państwami regionu Europy Środkowej stała się częścią w pełni kontrolowanego przez Moskwę tzw. bloku wsch.; system władzy, administracji państwowej i wszystkie aspekty funkcjonowania państwa skopiowane zostały wg wzorców stalinowskich, pod kontrolą i nadzorem doradców i przedstawicieli organów bezpieczeństwa oraz wojska ZSRR, które w ogromnej sile i liczebności stacjonowały w Polsce od 1945; w mało której dziedzinie utrata suwerenności była tak widoczna, jak w polityce zagr., gdzie państwa znajdujące się pod dominacją ZSRR zmuszone zostały do całkowitego posłuszeństwa wobec Moskwy i pełnej fasadowości samodzielnej polityki zagr.; do 1956 praktycznie każdy krok w stosunkach zagr. wymagał zgody Kremla, niemożliwe stało się zawieranie samodzielnych traktatów dwustronnych (układ normalizujący stosunki z RFN 1970 i sprawę uznania zach. granic Polski był możliwy dopiero po podobnym układzie tego kraju z ZSRR) i zawiązywanie sojuszy, odmienne od radzieckiego stanowisko zajmowane w ONZ i in. organizacjach międzynar.; w ślad za zimnowojenną polityką Stalina obowiązywała wrogość w stosunkach z demokr. państwami kapitalistycznymi i demonstrowanie przyjaznej współpracy tylko wobec tych państw, które były częścią orbity wpływów komunistycznego imperium ZSRR; USA proponowały Polsce udział w planie Marshalla, finansującym dźwignięcie Europy ze zniszczeń wojennych, ale reżim Stalina nie zezwolił na to żadnemu z uzależnionych krajów. Formalnie sojusznicze zobowiązania Polski wytyczył układ dwustronny z ZSRR (1945) o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy (przedłużony 1965); W 1949 Polska musiała przystąpić do RWPG, organizacji unifikującej współpracę gosp. państw bloku pod nadzorem Moskwy, a w 1955 stała się czł. Układu Warszawskiego urzeczywistniającego doktrynę militarną ZSRR w odniesieniu do Europy i bloku krajów wasalnych oraz precyzującego relacje sojusznicze; ostateczny dowód teorii ograniczonej suwerenności państw bloku sowieckiego niezależnie od interwencji ZSRR na Węgrzech w 1956, przyniósł 1968, kiedy połączone siły Układu Warszawskiego (w tym oddziały wojsk pol.) dokonały inwazji na demokratyzującą się Czechosłowację.
Po 1956 dyktat Moskwy zelżał, jednak prowadzenie nawet umiarkowanie samodzielnej polityki zagr. było nadal wykluczone; pol. dyplomacji na forum międzynar. pozostało realnie zaznaczać swą aktywność gł. na obszarze bezpieczeństwa kontynentu eur. i inicjatyw pokojowych; najwięcej uznania międzynar. zdobył zaproponowany 1957 przez Polskę tzw. plan Rapackiego (ministra spraw. zagr.) postulujący utworzenie tzw. strefy bezatomowej w Europie Środk. (włącznie z ówczesnymi oboma państwami niem.); 1963 zrodził się tzw. plan Gomułki (utworzenie strefy kontrolowanego zamrożenia zbrojeń jadr. w Europie Środk.), a 1988 tzw. plan Jaruzelskiego (redukcja przez oba bloki militarne liczby głowic jądr. i broni konwencjonalnych) – jednak żadna z tych inicjatyw rozbrojeniowych PRL (koncesjonowanych przez ZSRR) nie została zrealizowana; w wym. Powodów Polska była również aktywna w przygotowaniach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i jej Aktu Końcowego, podpisanego w Helsinkach 1975 oraz przy kontynuacji tej inicjatywy; w latach 1970., charakteryzujących się odprężeniem międzynar. i procesami integracyjnymi państw Wspólnoty Eur., dały się także zauważyć pewne (praktycznie nigdy nie urzeczywistnione) ambicje ekipy kierowniczej E. Gierka, a by Polska odgrywała rolę swoistego pomostu między Wschodem a Zachodem.
W zakresie stosunków pozaeuropejskich i w warunkach dynamicznie zmieniającej się mapy geopolit. świata, PRL rozwijał stosunki i popierał gł. państwa, które uzyskawszy niepodległość po epoce kolonialnej weszły w orbitę wpływów imperialnych ZSRR (nie angażując się jednak bezpośrednio w działania w tamtych regionach, co czynił np. reżim NRD czy Kuby); stosunki dyplomatyczne, polit.-kulturalne i współpracę gosp. PRL utrzymywała z przeważającą większością państw świata poza Koreą Płd., RPA, proamerykańskimi państwami arabskimi i Izraelem, z którym stosunki zostały zerwane 1967 pod pretekstem agresji tego państwa w tzw. wojnie 6-dniowej (przywrócone 1990);
Istotnym wydarzeniem (choć jego bezpośredni wpływ na pozycję zagr. Polski trudno określić) stał się wybór w 1978 kardynała K. Wojtyły na papieża.
W czasie rewolty 1980-81 Polska znalazła się w centrum międzynar. zainteresowania, a także wielokrotnych nacisków polit. i groźby militarnej interwencji ze strony ZSRR i państw-stron Układu Warszawskiego; proklamacja 13 XII 1981 stanu wojennego i zdławienie opozycji społ. wywołały sprzeciwy i protesty gł. państw demokratycznych (sankcje gosp. USA) i pewną izolację PRL na arenie międzynar.; w tej sytuacji aktywność polityki zagr. PRL w latach 1980. była słabsza i ograniczona gł. do tych państw, z którymi stosunki rządu gen. W. Jaruzelskiego nie uległy ochłodzeniu.
Rozwój wydarzeń w kraju od 1989, oddanie władzy przez PZPR i równocześnie przemiany demokratyzacyjne w ZSRR i całym bloku wsch. spowodowały, że podstawą polityki zagr. stały się suwerenność i podmiotowośc państwa oraz rzeczywista samodzielność jej kształtowania uwzględniająca pol. rację stanu; do pełnego wcielenia tych fundamentalnych zasad i reorientacji pol. polityki zagr. doszło po zmianach we wszystkich państwach graniczących z Polską (rozpad imperialnego ZSRR, zjednoczenie Niemiec i likwidacja NRD, podział Czechosłowacji na 2 państwa) i likwidacji wszelkich form dotychczasowego sojuszniczego uzależnienia (przede wszystkim 1990 Układu Warszawskiego); instytucje i organy władzy państw. powołane do realizacji polityki zagr. mogły rozpocząć nieskrępowane wypełnianie swych konstytucyjnych funkcji, co wkrótce znalazło prawne potwierdzenie w odpowiednich postanowieniach tzw. małej Konstytucji z 17 X 1992; na jej mocy najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach międzynar. jest prezydent, który sprawuje ogólne kierownictwo w tej dziedzinie, powołuje na wniosek premiera rządu min. spraw zagr., mianuje i odwołuje ambasadorów w innych państwach i w ONZ, ratyfikuje i wypowiada umowy i traktaty międzynarodowe; sprawuje też ogólne kierownictwo nad bezpieczeństwem nar., w czym doradza mu Rada Bezpieczeństwa Narodowego; bezpośrednim wykonawcą polityki zagr. jest rząd (Rada Ministrów), odpowiedzialna przed parlamentem (sejmem i senatem), którego zgoda niezbędna jest m.in. w przypadkach umów dotyczących granic państwa, sojuszów z innymi krajami; politykę zagr. wytyczaną przez parlament realizuje min. spraw zagr., który koordynuje także całokształt stosunków państwa z zagranicą.
Architektem nowej polityki zagr. RP stał się prof. K. Skubiszewski, 1989-93 min. spraw zagr. w 4 rządach tzw. solidarnościowych, podstawą koncepcji stało się uniezależnienie państwa od polit. gosp. i wojskowej dominacji ZSRR (przy deklarowaniu chęci dobrosąsiedzko-partnerskich stosunków z Rosją i grupą państw z b. ZSRR); równocześnie rozpoczęto wielopłaszczyznową realizację długofalowego procesu integracji z demokratycznymi państwami cywilizacji zach., a zwłaszcza ze zrzeszonymi we Wspólnocie Europejskiej; tak fundamentalny zwrot w polityce zagr. wymagał stworzenia na nowo bazy prawno-traktatowej z państwami o największym znaczeniu dla pol. racji stanu, opracowania roli i miejsca Polski w wyzwalającej się od mocarstwowej dominacji Eur. Środk.-Wsch., jak również wizji ewentualnego przemodelowania sojuszy polit.-obronnych w zmienionej sytuacji bezpieczeństwa nar.
Najistotniejszym czynnikiem pol. polityki wschodniej była ewolucja stosunków z Rosją, jako z państwem, które de facto i de jure przejęło zaszłości związane z polityką ZSRR wobec Polski (jak np. obecność wojsk na jej terytorium i sposób rozwiązania tej kwestii); proces normalizacji rozpoczęła wzajemna Deklaracja o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy (1990), a po prawie 3-letnich negocjacjach podpisano w Moskwie Traktat o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy, którego postanowienia ustanawiają wzajemne stosunki na zasadzie przyjaźni, dobrosąsiedzkiego partnerstwa, równouprawnienia, zaufania i wzajemnego poszanowania; przy tej samej okazji podpisano szereg innych umów (m.in. konwencję konsularną, deklarację o współpracy kult. i nauk., umowy gospodarcze, umowę w sprawie przejść granicznych i umowę o współpracy międzyregionalnej), a wśród nich kluczowy dla nieskrępowanej suwerenności Polski układ dotyczący trybu i terminu wycofania wojsk Federacji Ros. z Polski; sprawa ta była przedmiotem trudnych negocjacji, oskarżeń i sporów z obu stron, ostatecznie ostatnie oddziały wojsk ros. opuściły Polskę IX 1993, po prawie półwieczu stacjonowania; w 1992 podpisano także umowę o unikaniu podwójnego opodatkowania. Pomimo to pod koniec XX w. stosunki wzajemne można oceniać jako co najwyżej poprawne.
W centrum zainteresowania MSZ i innych ośr. RP uczestniczących w kształtowaniu polityki zagr. stoi również od pocz. lat 1990. współpraca ze zjednoczonymi Niemcami; 1991 doszło do fundamentalnego rozstrzygnięcia traktatowego przypieczętowującego uznanie przez zjednoczone państwo niem. wspólnej granicy na Odrze i Nysie. W państwie niem. pod rządami kanclerzy H. Kohla i G. Schroedera Polska znalazła lojalnego sojusznika w dążeniach do integracji ze strukturami zach.-eur. i NATO; od 1989 podstawowe cele pol. polityki zagr. w zakresie bezpieczeństwa eur. realizowane były również poprzez żywe kontakty trójstronne między Polską, Niemcami i Francją (tzw. oś Paryż-Warszawa-Bonn).
Począwszy od 1989 w polityce zagr. krajów Eur. Środkowej pojawiły się koncepcje zbliżenia w oparciu o sąsiedztwo regionalne, współpracę transgraniczną, w spólnotę licznych interesów w nowej sytuacji geopolit. i wzajemne wspieranie dążeń do integracji z Eur. zach.; ich najistotniejszym owocem stała się Deklaracja Wyszehradzka podpisana 1991 przez Polskę, Czechosłowację i Węgry; w tym samym roku na spotkaniu trójstronnym w Krakowie uzgodniono zasady współpracy i wspólne stanowisko wobec struktur eur. i NATO; RP podpisała także Układ o dobrosąsiedzkiej współpracy z Węgrami, oraz Układy o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy z powstałymi w wyniku podziału Czechosłowacji obiema republikami; niezależnie od umów dwustronnych, 1992 w Krakowie 4 kraje tzw. Grupy Wyszehradzkiej podpisały Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA).
Aktywna polityka zagr. RP realizowana była także w kontaktach z licznymi państwami na wszystkich kontynentach; w pełni odbudowano przyjacielskie i partnerskie stosunki z USA, gdzie wiarygodność procesu reform w Polsce, współpraca władz państwa i zabiegi dyplomacji przyczyniły się do przekonania kier. kręgów amer. o słuszności decyzji rozszerzenia NATO; wznowione zostały stosunki dyplomatyczne z Izraelem i nawiązane z Koreą Płd. I RPA; odbyto wiele wizyt państw.-rządowych na najwyższym szczeblu, ożywiających kontakty polit. i gosp.-handlowe z krajami Azji Płd.-Wsch., Bliskiego Wschodu i Ameryki Płd.; aktywny był również udział RP w ONZ (pol. przewodnictwo Rady Bezpieczeństwa 1996-97), Radzie Europy, in. organizacjach międzynar., działalności KBWE (forum ministrów kultury krajów-sygnatariuszy KBWE 1991 w Krakowie) i w pokojowych siłach ONZ; specyficznej aktywności pol. dyplomacji wymaga nabrzmiewający od połowy lat 1996. problem restytucji i zwrotu mienia pożydowskiego na ziemiach pol. (m.in. min. spraw zagr. ustanowił 1995 pełnomocnika ds. kontaktów z diasporą żydowską).
Ważną powinnością realizatorów pol. polityki zagr. po 1989 stało się ukształtowanie nowego oblicza stosunków polit. i współistnienia RP z rzeszami emigracji we wszystkich częściach świata. Zadanie to wypełniało MSZ poprzez rozbudowaną sieć placówek dyplomatyczno-konsularnych i przy współpracy gł. ze Stowarzyszeniem Wspólnota Polska; niezależnie od współpracy polit. i promocji kult.-oświatowej, aktywnie wspierano, także finansowo i materialnie, podtrzymujące swą polskość (niejednokrotnie w b. trudnych warunkach) skupiska Polonii na Wschodzie (Kazachstan, Litwa, Białoruś i in.); 1996/97 narodziła się w MSZ koncepcja powołania tzw. Instytutu Polskiego (na wzór British Council czy Alliance Française), który poprzez swoje placówki w krajach istotnych ze względu na strategiczne cele pol. polityki zagr., realizowałby program promocji Polski na świecie.
Obecność Polski w NATO wiąże się z uczestnictwem wojska pol. w akcjach sojuszu. Polscy żołnierze weszli w skład misji NATO w Bośni i Hercegowinie oraz Kosowie. Po ataku na World Trade Center Amerykanie zorganizowali koalicję, przy udziale NATO, która w X 2001 rozpoczęła inwazję na Afganistan. Polska chcąc wywiązać się z zobowiązań sojuszniczych, a także zamanifestować poparcie dla rządu amerykańskiego, weszła w jej skład. Dużo więcej kontrowersji wywołało wejście Polski do koalicji antyirackiej w 2003. W odróżnieniu od Afganistanu operacja ta nie miała mandatu NATO, co więcej wyraźne były głosy sprzeciwu w Europie Zachodniej. Występując jako konsekwentny sojusznik USA Polska naraziła się na ostrą krytykę ze strony Francji w przededniu przystąpienia do UE. Zaangażowanie w Iraku umożliwiło jednak zaprezentowanie Polski na arenie międzynarodowej jako kraju zdolnego do prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej.
Przystąpienie Polski do UE 1 V 2004 otworzyło nowy rozdział w pol. polityce zagranicznej – pojawiła się konieczność postawienia nowych celów (w miejsce już zrealizowanych – członkowstwa w NATO i UE), oraz ich realizacji w nowej sytuacji politycznej. Polska uzyskała szansę na kształtowanie unijnej polityki wschodniej, jednak nie potrafi jej wykorzystać. Ważnym momentem było udzielenie wsparcia wolnościowej „pomarańczowej rewolucji” na Ukrainie (XI 2004 – I 2005) - zaangażowanie prezydenta w mediację, a także przedstawicieli rządu i parlamentu pomogło pokojowemu rozwiązaniu konfliktu i doprowadziło do ustanowienia demokratycznych rządów. Ociepleniu stosunków wzajemnych towarzyszyło otwarcie odbudowanego Cmentarza Orląt Lwowskich (Obrońców Lwowa). Polska podkreśla potrzebę zintegrowania Ukrainy z strukturami europ. i NATO, są to jednak plany długofalowe, brak natomiast strategii współpracy na najbliższe lata.
Na początku XXI wieku Polska nie posiada jasno wytyczonej linii polityki zagranicznej. Osłabieniu uległy instytucjonalne kontakty z najbliższymi sąsiadami, w które tak chętnie angażowała się w latach 90-tych, a także współpraca w ramach Trójkąta Weimarskiego. Ciągłemu pogorszeniu ulegają stosunki pol.-ros., nierozwiązane pozostają kwestia katyńska (strona ros. nie chce uznać zbrodni katyńskiej za ludobójstwo, utrudnia dostęp do materiałów archiwalnych pol. badaczom), niechęć do uznania pol. grupy narodowej w Rosji za ofiarę reprosji okresu stalinowskiego oraz nierozstrzygnięta kwestia prawa przepływu przez cieśninę Pilawską dla statków państw trzecich. Najgorsze stosunki utrzymuje Polska z Białorusią, w 2005 do poważnych napieć między Warszawą a Mińskiem doszło w efekcie represji, jakie dotknęły demokratycznie wybrane władze Związku Polaków na Białorusi (wybory powtórzono – rząd białorusi uznaje za prezesa Józefa Łucznika, rząd pol. popiera Andżelikę Borys; w samym związku nastąpił rozłam). Na przełomie XX i XXI wieku bardzo dobrze układały się stosunki polsko-niemieckie: Niemcy pomogli Polsce wejść do UE i NATO, są największym pol. partnerem handlowym; cieniem na nich kładł się m.in. projekt budowy w Berlinie „Centrum przeciwko Wypędzeniom” dokumentującego przymusowe przesiedlenia okresu powojennego (głównie ludności niem. z Europy Środkowej), zamykanie niem. rynku pracy przed pol. robotnikami, czy pol. wyliczenia dot. strat poniesionych w wyniku zniszczenia Warszawy. Polska dąży do nawiązania strategicznego partnerstwa z USA, jednak ciepłe stosunki na linii Waszyngton-Warszawa nie przekładają się na zwiększenie amerykańskiej pomocy finansowej, czy zniesienie wiz.
- polityka zagraniczna RP, sformułowana po przemianach...
- obszar negocjacyjny nr 27, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, – współpraca w ramach...
- Polska, (Polska Rzeczpospolita)...