(z gr. psyche = dusza, logos = słowo, nauka) pojęcie trudne do jednoznacznego zdefiniowania, określane m.in. jako "nauka o duszy", "nauka o psychice", "nauka o zachowaniu"; silnie związana od starożytności z filozofią (Platon, Arystoteles, R. Descartes, D. Hume, F. Brentano), medycyną (Hipokrates, Paracelsus) i teologią (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu); termin p. pojawił się już w XVI w., wszedł w użycie w 1. poł. XVIII w. (C. Wolff), traktowano go początkowo jako określenie nauki o życiu umysłowym człowieka, jego zjawiskach i warunkach (W. James). Wyodrębnienie się p. z obszaru filozofii nastąpiło w końcu XIX w.; od tego momentu p. stała się autonomiczną interdyscyplinarną nauką humanistyczną, posługującą się jednak metodą obserwacji i eksperymentu (1879 powstało pierwsze laboratorium psychologiczne W. Wundta na uniwersytecie w Lipsku); przedmiotem p. początkowo była psychika ludzi dorosłych, cywilizowanych; obserwacji dokonywano gł. metodą introspekcji, tzn. opisu własnych przeżyć, stopniowo wprowadzano opis zależności między psychiką a pozapsychicznymi bodźcami (E.H. Weber, G.Th. Fechner); powstała teoria wrażeń zmysłowych (H.L.F. Helmholtz), potwierdzono również, iż podstawowe procesy psychiczne przebiegają w mózgu (P. Broca). Na przełomie XIX i XX w. zwrócono uwagę na indywidualne różnice między zachowaniem się ludzi wobec tych samych bodźców (F. Galton); w zasięg zainteresowań p. weszły patologie psychiczne (m.in. za sprawą psychoanalizy), psychika ludzi prymitywnych, dzieci, grup społecznych, a także zwierząt; te ostatnie badania umożliwiły stworzenie przekonujących modeli opisujących również zbiorowości ludzkie (np. zbadanie wpływu dziedziczności na utrwalenie się pewnych odruchów w 20 pokoleniach ludzkich trwałoby ok. 600 lat; badania prowadzone na szczurach doprowadziły do wiarygodnych wyników w czasie niepomiernie krótszym). Psychoanaliza była jedną z postaci P. DYNAMICZNEJ, skupiającej się na roli nieświadomych procesów psychicznych jako dynamicznie działających czynników motywujących zachowanie; p. dynamiczna przeszła przez kolejne fazy rozwojowe, stopniowo przeistaczając się w naukę łączącą zainteresowanie wewn. i zewn. czynnikami kształtującymi psychikę, co później wyraziło się w koncepcjach opartych na teorii pola psychicznego, zw. P. TOPOLOGICZNĄ (K. Lewin); psychoanaliza zaś odeszła w opisie zjawisk psychicznych od panseksualizmu i koncentracji na roli popędów (S. Freud) w stronę analizy usytuowania psychiki jednostkowej w kulturze i społeczeństwie (C.G. Jung, K. Horney, E. Fromm). Odmienną postawę prezentowali przedstawiciele BEHAWIORYZMU (J. Watson, K.S. Lahsley, B.F. Skinner), opisujący psychikę wyłącznie poprzez zewn. objawy jej funkcjonowania; w Europie znaczącym przełomem w metodologii badań psychologicznych okazała się P. POSTACI (M. Wertheimer, W. Köhler, K. Koffka). Po II. wojnie świat. rozwinęła się P. HUMANISTYCZNA (A.H. Maslow, C. Rogers), istotną rolę odegrało również podejście funkcjonalistyczne (J.R. Angell, J. Dewey, R.S. Woodworth), wg którego każde zjawisko psychiczne posiada pewną funkcję adaptacyjną; rozwijała się NEOPSYCHOANALIZA i NEOBEHAWIORYZM. W latach 70. na pograniczu p. oraz informatyki i lingwistyki wyodrębniła się nauka o poznaniu, badająca zarówno naturalną, jak i sztuczną inteligencję. Cały czas w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne bujnie rozwijają się różne działy psychologii stosowanej, np. p. pracy, p. reklamy, p. sportu. W Polsce p. rozwinęła się w pierwszych dekadach XIX w. (J. Śniadecki); badania empiryczne zapoczątkowali na pocz. XX w. K. Twardowski i W. Heinrich; 1910 w Warszawie E. Abramowski zał. pierwszą pracownię psychologiczną, z której utworzono potem Inst. Psychologiczny; 1926 J. Joteyko zał. pismo "Polskie Archiwum Psychologii"; po 1945 badania psychologiczne koncentrowały się gł. wokół zagadnień związanych z p. uczenia się, zapamiętywania oraz p. kliniczną; najwybitniejsi pol. badacze to S. Szuman, S. Baley, M. Kreutz, M. Grzegorzewska, B. Biegeleisen-Żelazowski; wielkie zasługi dla pol. p. położyli A. Kępiński (psychopatologia) i K. Dąbrowski (teoria dekonstrukcji pozytywnej); w ramach PAN działa Komitet Nauk Psychologicznych, wydawane są m.in. czasopisma "Przegląd Psychologiczny", "Psychologia Wychowawcza", "Polish Psychological Bulletin". P. odgrywa istotną rolę w wielu dziedzinach życia, m.in. w określaniu zdolności jednostki do wykonywania pewnych zawodów i czynności, optymalizacji warunków pracy i życia człowieka, wyjaśnianiu niektórych reakcji na bodźce zewnętrzne, wyjaśnianiu i sterowaniu zachowaniem jednostek i grup społ,, a także w leczeniu zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych, zwiększaniu energii życiowej i motywacji człowieka, identyfikowaniu i usuwaniu czynników stresogennych. We współcz. p. istotną rolę odgrywają badania eksperymentalne oraz modelowanie matematyczne (komputerowe), co niekiedy prowadzi do kwestionowania przydatności jej stwierdzeń w rozwiązywaniu indywidualnych ludzkich problemów, a także jej suwerenności metodologicznej. Podział dyscyplin p. uzależniony jest od przyjętej postawy metodologicznej i związanej z nią definicji zakresu przedmiotowego tej nauki; wyodrębnić można p. filozoficzną (racjonalną, dedukcyjną, spekulatywną) oraz p. empiryczną lub eksperymentalną; p. dzieli się także na p. teoretyczną – wykrywającą prawa rządzące procesami psychicznymi w oderwaniu od ich przydatności praktycznej oraz p. stosowaną – opracowującą optymalne wskazania przydatne w konkretnych sytuacjach praktycznych; w p. teoretycznej wyróżnia się m.in. p. motywacji, p. uczuć, p. procesów poznawczych, p. myślenia, p. osobowości, a także p. rozwojową (m.in. p. genetyczna, p. dziecka), patologiczną (psychopatologia), społeczną (m.in. p. małych grup, p. tłumu), fizjologiczną, ekologiczną, porównawczą, p. różnic indywidualnych; p. stosowana obejmuje m.in. p. biznesu, p. pracy, p. kliniczną, p. polityki, p. sportu, p. sądową, p. wychowawczą.
- psychologia, podręcznik psychologii...
- PSYCHOLOGIA PRACY, psychologia przemysłowa...
- PSYCHOLOGIA POZNAWCZA, psychologia kognitywna...