WARUNKI NATURALNE. Większość terytorium A.S. zajmują pustynie (na płd. Ar-Rub al-Chali, na płn. Wielki Nefud, na wsch. Mały Nefud); na zach. góry Dżabal al-Hidżas, wys. do 3133 m; w części środk. kraju płaskowyż nachylony łagodnie ku wsch., z szeregiem niewysokich (do 1500 m) łańcuchów górskich; wybrzeże M. Czerwonego skaliste, wzdłuż niego rafy i wyspy koralowe; wybrzeże Zat. Perskiej płaskie, piaszczyste, zw. równiną Al-Hasa (najgęściej zaludniony obszar A.S.), wzdłuż której również rozciągają się liczne wysepki i rafy. Klimat zwrotnikowy, kontynentalny, skrajnie suchy; średnia temp. stycznia w Ar-Rijadzie 14,5°C, lipca 34°C; w Dżiddzie odpowiednio 24 i 32°C (nad M. Czerwonym temp. nie spada poniżej 15°C); tylko na płn. zdarzają się gwałtowne spadki temp. poniżej zera; średni roczny opad ok. 50–100 mm, w górach na płd.-zach. kraju 500–700 mm; brak rzek stałych; spore znaczenie wód podziemnych warunkujących istnienie oaz; roślinność pustynna i półpustynna.
LUDNOŚĆ. Dominują Arabowie (ok. 95%), w tym Saudyjczycy (82%), Jemeńczycy (9,5%), przybysze z Bahrajnu, Jemenu, Jordanii, Kuwejtu; nadto na terenie A.S. przebywa czasowo ok. 2–3 mln cudzoziemców (gł. fachowców z Europy Zach., USA i Egiptu zatrudnionych w przemyśle oraz Hindusów, Chińczyków, Murzynów pracujących w usługach i rolnictwie); 77% ludności zamieszkuje miasta (na wybrzeżu M. Czerwonego i Zat. Perskiej), tradycyjny koczowniczy tryb życia zanika, pozostaje przy nim obecnie ok. 15% rdzennej ludności; wyznania: 99% muzułmanów, niemal wyłącznie sunnitów, religią państwową islam (w wersji wahhabickiej), którego święte miasta – Mekka i Medyna – są celem wielomilionowych pielgrzymek; przyrost naturalny 34‰; specyficznym problemem rosnąca ilość chorób genetycznych na tle endogamii (zawierania związków małżeńskich w obrębie spokrewnionych rodów), obejmującej w niektórych rejonach kraju 70% małżeństw; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 68 lat, kobiety – 71 lat; gęstość zaludnienia 12 osób/km2.
USTRÓJ. Monarchia absolutna, dziedziczna; brak konstytucji, namiastka ustawy zasadniczej z 1992 zawiera zasady sprawowania rządów; głową państwa i szefem rządu król (władza ustawodawcza i wykonawcza), nadzorujący również – jako duchowy zwierzchnik – przestrzeganie obowiązującego w A.S. prawa islamu ( szariat); organem doradczym powołana 1993 przez króla Rada Konsultacyjna (60 dostojników, przedsiębiorców, wysokich urzędników – wyłącznie mężczyzn), stanowiąca namiastkę parlamentu, pozbawiona jednak wszelkich uprawnień; działalność partii polit. zakazana, prawa obywatelskie nie zdefiniowane; kraj dzieli się na 13 prowincji, na czele każdej mianowany przez króla emir w randze ministra.
GOSPODARKA. Podstawą gospodarki wydobycie i przetwórstwo ropy naft.; A.S. jest (obok USA i Rosji) najw. producentem ropy naft. w świecie, pierwszym wśród krajów OPEC; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego dostarcza ok. 70% przychodów państwa; złoża ropy na terenie A.S. oraz pól podmorskich Zat. Perskiej i M. Czerwonego oblicza się na ok. 1/3 zasobów światowych; nadto A.S. posiada złoża rud żelaza, miedzi, uranu, fosforytów, soli kamiennej, złota (tylko dwa ostatnie eksploatowane); wysoko rozwinięty przem. rafineryjny i petrochem. (najlepsze jakościowo benzyny i paliwo lotnicze w świecie), kierowany przez zagr. fachowców; hutnictwo żelaza i aluminium; przem. maszynowy, cementowy, szklarski, spoż., produkcja nawozów sztucznych, siarki (z odsiarczania gazu ziemnego); cały wielki przem. w rękach państwa; rzemiosło (wyroby z metalu, garncarstwo, tkactwo) o malejącym znaczeniu; poważne nakłady przeznaczane na pozyskanie wody pitnej, której deficyt jest gł. problemem gosp. (największe w świecie odsalarnie wody morskiej, rozbudowana infrastruktura wydobycia wód gruntowych); ceny wody dla gospodarstw domowych są subwencjonowane przez państwo. Rolnictwo nie zaspokaja w pełni potrzeb żywnościowych, obszary uprawne zajmują zaledwie 0,6% pow. kraju, niemniej wysokie nakłady na system nawadniania i nowoczesne metody gospodarki rolnej zapewniają samowystarczalność w zakresie produkcji np. mleka, drobiu, warzyw; uprawa palmy daktylowej (IV miejsce w świecie), pszenicy, sorga, prosa, jęczmienia, kukurydzy, owoców cytrusowych, kakaowca, warzyw; hodowla owiec, kóz, wielbłądów, koni, drobiu, bydła; na wybrzeżu M. Czerwonego rybołówstwo i połów pereł (wybrzeża Zat. Perskiej zostały skażone ropą naft. podczas wojny irackiej 1991). Sieć komunikacyjna słaba, intensywnie rozbudowywana; najw. arterią samochodową autostrada Dżidda przez Medynę, Ar-Rijad do Ad-Dammam (znad M. Czerwonego nad Zat. Perską) oraz połączenie drogowe ze Zjedn. Emiratów Arabskich, wzdłuż wybrzeża Zat. Perskiej do Ad-Dammam, stamtąd do Kuwejtu i Jordanii; rozbudowany transport lotniczy, liczne lotniska (międzynar. porty lotn. w Ar-Rijad, Dżiddzie, Medynie, Az-Zahran); spora flota handl. (2 mln DWT), gł. porty morskie: Dżidda, Ad-Dammam, Al-Dżubail, Ras-Tannura, Janbu al-Bahr.
HISTORIA. Od najdawniejszych czasów obszar zamieszkiwany przez Arabów; za prapoczątek państwowości A.S. uważa się lata działalności Muhammada ibn Sauda (1726–65), który zjednoczył plemiona arabskie wykorzystując ruch rel.-polit. wahhabitów i doprowadził do powstania niezależnego państwa Nadżad; stał się też założycielem panującej do dziś dyn. Saudów; 1887 państwo zostało opanowane przez Raszydytów (wasalów tur.); 1902 Abd al-Aziz (znany jako Ibn Saud) odzyskał stol. Ar-Rijad, 1913 prowincję Al-Hasa, 1921 po zwycięstwie nad Raszydytami ogłosił się sułtanem Nadżadu i krajów zależnych, 1924–26 po wojnie z Haszymidami z Mekki (popieranymi przez W. Brytanię) odzyskał Al-Hidżas, 1929–30 zdobył Asir; 1932 zmienił nazwę kraju na Królestwo A.S. i przystąpił do wewn. umacniania państwa, założył regularną armię, aparat sądowniczy (na prawie islamu), wprowadził podatki, zreorganizował administrację; 1933 dopuścił amer. koncerny do eksploatacji pól naft., uzyskując znaczne środki na modernizację kraju; podczas II woj. świat. A.S. pozostała neutralna, zrywając jednak stosunki dyplomatyczne z Niemcami i Włochami; od 1945 czł. ONZ, współzał. Ligi Państw Arabskich; 1952 zakończony porażką konflikt z W. Brytanią i emiratem Abu-Zabi o oazę Al-Burajmi; 1953 po śmierci Abd al-Aziza na tron wstąpił jego syn Saud ibn Abd al-Aziz (Saud IV); 1956 w trakcie agresji Izraela (popieranej przez W. Brytanię i Francję) na Egipt – A.S. zerwała stosunki dyplomatyczne z Francją i W. Brytanią, wstrzymała sprzedaż ropy naft. tym państwom oraz ogłosiła wody zat. Al-Akaba własnymi wodami terytorialnymi; 1962 A.S. zbrojnie interweniowała po stronie monarchistów w Jemenie; 1964 król abdykował na rzecz syna (Fajsala II), który 1967 udzielił pomocy finansowej Jordanii i Egiptowi, jako ofiarom kolejnej agresji izraelskiej; rosnący prestiż A.S. w krajach arabskich, jej mediacje przyczyniły się m.in. do unormowania sytuacji w Jordanii, zawarcia porozumienia z emiratem Abu-Zabi (kończącego konflikt o oazę Al-Burajmi), umocnienia roli OWP (formalnie uznanego za jedynego przedstawiciela Arabów palestyńskich); nastąpiło też zacieśnienie stosunków z USA; 1979 (po zawarciu układu pokojowego Egipt-Izrael) A.S. zerwała stosunki dyplomatyczne z Egiptem; 1981 zawarła układ pokojowy z Irakiem, któremu udzieliła pomocy finansowej w wojnie z Iranem; 1982-2005 królem Fahd ibn Abd al-Aziz as-Saud; 1990 podczas agresji Iraku na Kuwejt A.S wystąpiła po stronie USA i W. Brytanii, udostępniła swoje terytorium państwom sprzymierzonym, cofnęła wszelką pomoc finansową krajom popierającym Irak; w polityce wewn. rozbudowa infrastruktury cywilizacyjnej, przejmowanie na własność zagr. koncernów naft. (drogą wykupienia), wysokie nakłady na własne siły zbrojne, umocnienie władzy rodziny królewskiej; oskarżana przez Human Rights Watch i inne gł. pozarządowe organizacje o łamanie praw człowieka (m.in. torturowanie więźniów, kary w postaci amputacji rąk, stóp bądź wyłupywania oczu, chłosty, kamienowanie kobiet oskarżanych o cudzołóstwo), najw. w świecie wskaźnik wyroków śmierci w stosunku do liczby mieszkańców; po zamachu terrorystycznym na wieże WTC w Nowym Jorku (11 IX 2001) A.S. oficjalnie potępiła międzynar. terroryzm i udostępniła swoje terytorium samolotom USA dla prowadzenia operacji przeciw talibom; na pocz. 2002 stosunki z USA uległy jednak pogorszeniu, gdyż w A.S. znajdowały się gł. źródła finansowania terroryzmu (m.in. Osama bin Laden i jego majątek pochodzą z A.S.); równolegle terroryści rozpoczęli ataki na cele w samej A.S. (m.in. na zagranicznych specjalistów) dążąc do destabilizacji państwa - pierwszym efektem był spadek wydobycia ropy; strategiczne znaczenie A.S. jako wielkiego eksportera ropy naft. sprawia, iż jej poczynania na arenie międzynar. i polityka wewn. są przedmiotem szczególnego zainteresowania rządów wielu krajów, nie tylko arabskich; osobliwym aspektem wynikającym z ogromnych zysków A.S. z eksportu ropy jest fakt, że w depozytach banków amer. znajduje się ponad 1 bln dol. należących do Saudyjczyków, a drugie tyle ulokowane jest w papierach notowanych na giełdach amer.; ich wycofanie zachwiałoby równowagą finansową nie tylko USA, ale i całego świata; 2005 pierwsze w historii kraju wybory (do władz lokalnych), postrzegane jako mocno fasadowe (bez udziału kobiet, na 24 mln mieszk. zaledwie 3 mln posiadało prawa wyborcze); VIII 2005 śmierć króla Fahda, tron obejmuje jego przyrodni brat Abdullah ibn Abd al-Aziz (de facto pełnił władzę od 10 lat); 2009 pierwsza kobieta w rzadzie (jako wiceminister); państwo członkowskie Ligi Państw Arabskich, ONZ, WTO.
DŻABIR, HEZBOLLAH, NADŻRAN, HIDŻAZ, FAHD Ibn Abd Al-Aziz as Saud, FAJSAL II, ARABIAN AMERICAN OIL COMPANY, DHAHRAN, DŻUBAJL, AL-, SAUDYJSKA DYNASTIA- Arabia Saudyjska, (Królestwo Arabii Saudyjskiej)...
- Arabia Saudyjska, obywatel Arabii Saudyjskiej,...
- Arabia, ludność Arabii, poznać...