Crna Gora, Црна Гора
państwo europejskie położone na Płw. Bałkańskim na wybrzeżu M. Adriatyckiego; graniczy z Serbią (i Kosowem), Bośnią i Hercegowiną, Chorwacją i Albanią; pow. 13,812 tys. km2, 650 tys. mieszk. (2006); stolica Podgorica (dawn. Titograd) 136 tys. mieszk, prezydent ma siedzibę w Cetyni (Cetinje).; gł. miasta: Nikšić, Bar, Ulcinj, Herceg Novi; j. urzędowy: serbski; jedn. monetarna: 1 euro = 100 centów; PKB na 1 mieszk. 3,800 dol. (2005).
LUDNOŚĆ: 62% z Czarnogórców, 23% Serbów, 8% Bośniaków, 5% Albańczyków, oraz Chorwaci, Romowie, a ok. 100 tys. Czarnogórców mieszka na terenie Serbii, gł. w Belgradzie; dominująca religia prawosławie, oprócz tego muzułmanie i katolicy.
USTRÓJ: republika parlamentarna na podstawie konstytucji z 1992 (najpierw w składzie federacji Serbii i Czarnogóry, od 2006 niepodległa); głową państwa prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję z możliwością reelekcji; parlament jednoizbowy: członkowie Zgromadzenia (77) wybierani w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję; kraj podzielony administracyjnie na 21 jednostek zwanych opština.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie terenu górzyste (G. Dynarskie, najw. szczyt Bobotov Kuk, 2552 m); wybrzeże (dł. 294 km, w czym 73 km plaż) z licznymi zatokami, najw. Kotorska; klimat podzwrotnikowy, na wybrzeżu śródziemnomorski; na stokach gór najw. w Europie opady (w Crkvicy); gł. rzeki: Zeta, Morača, Komarnica, Piva, Tara; kilka parków nar. (Durmitor wpisany na Listę UNESCO).
GOSPODARKA słabiej rozwinięta od Serbii, utrzymuje się z rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa; grunty rolne zajmują tylko 5% pow., lasy 40%, łąki i pastwiska 35%; rozwinięta hodowla owiec, kóz i osłów; uprawa oliwek, fig, cytrusów, winorośli, drzew cytrusowych, pszenicy, kukurydzy, ziemniaków, warzyw, tytoniu; przem. gł. wydobywczy (eksploatacja rud cynku i miedzi, wydobycie boksytów, węgla brunatnego), powiązany z hutami żelaza i aluminium, nadto spożywczy, zwł. tytoniowy oraz drzewno-papierniczy, oparty o wzmożoną eksploatację lasów; słaba sieć komunikacyjna; na wybrzeżu rozwinięta turystyka.
HISTORIA. Dawna rzym. Dioclea, po rozpadzie ces. rzymskiego w rękach Bizancjum; VI-VII w. przybycie Słowian, od XI w. niezależne księstwo Duklja, od 1170 pod rządami Serbii, od końca XV w. - Turcji (z wyjątkiem trudno dostępnych rejonów górskich, gdzie do XVII w. istniały niezależne bractwa górskie), wtedy też do powszechnego użycia wchodzi nazwa Cz.; 1852 władca klasztoru w Cetyni ogłosił powstanie niezależnego księstwa i wszczął walkę o niepodległość; 1878 Turcja (przegrawszy wojnę z Rosją) uznała niepodległość Cz.; od 1905 księstwo konstytucyjne, od 1910 - królestwo pod panowaniem cara Rosji Mikołaja I; po I woj. świat. w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców (do 1929 nazwa Jugosławii); 1941-45 pod okupacją niem.-wł., 1945 weszła w skład Jugosławii, 1992 - współzał. z Serbią Federalną Republikę Jugosławii; prowadzone przez Serbię wojny na Płw. Bałkańskim sprawiły, że Cz. doświadczyła skutków blokady ekonomicznej Serbii, stąd zaczęły narastać tendencje do uniezależnienia się (w formule konfederacji czyli związku niezależnych państw), trudne do przyjęcia dla Serbii, która tylko przez Cz. posiada dostęp do wybrzeży M. Adriatyckiego; podczas wojny o Kosowo Cz. starała się zachować neutralność, co tylko wzmogło napięcia z Serbią; w wyborach parlamentarnych IV 2001 nieznaczne zwycięstwo zwolenników niepodległości; na mocy porozumienia podpisanego III 2002 przez premierów i prezydentów obu republik Jugosławia przestała istnieć, w jej miejsce na okres 3 lat powstało państwo pn. Serbia i Czarnogóra; wspólny prezydent, jednoizbowy parlament, rząd, polityka zagr. i obronna, Cz. zachowała jednak własny system gospodarczy, odrębną walutę (euro), służby celne itp.; 2003 prezydentem zostaje Filip Vujanović; II 2005 przywódcy Cz. wystosowali list do Serbii o wcześniejsze rozwiązanie unii, ich prośba została jednak odrzucona; 3 VI 2006 Cz. uzyskała niepodległość na mocy referendum przeprowadzonego w V 2006; zorganizowane IX 2006 wybory parlamentarne wygrała rządząca patia M. Dziukanovica; Cz. jest członkiem ONZ.
JUGOSŁOWIAŃSKA SZTUKA, SERBSKA LITERATURA, CRNA GORA, SVETI STEFAN, SERBSKO-TURECKA WOJNA, BUKARESZTEŃSKI TRAKTAT, CEFTA, PETROWIĆ-NIEGOSZ, PIOTR II PETROWIĆ-NIEGOSZ, PODGORICA- Czarnogóra, jechać do Czarnogóry,...
- SERBIA I CZARNOGÓRA, istniejące w latach...
- wojny bałkańskie, wojny z lat 1912- 13;...