Republika Kazachstanu
LUDNOŚĆ. Skład etniczny (2003): 53,4% Kazachów, 30% Rosjan, 3,7% Ukraińców, 2,5% Uzbeków, 2,4% Niemców, 1,4% Tatarów, 6,6% inne narodowości, w tym ok. 50 tys. Polaków; w miastach zamieszkuje 58% ludności; gęstość zaludn. 5 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 64 lata, kobiety - 73 lat; wyznania: muzułmanie, gł. sunnici, nadto chrześcijanie prawosławni, protestanci, katolicy.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1991, czł. WNP; głową państwa i szefem rządu (na podstawie konstytucji z 1995, modyfikowanej 1998) prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 7 lat (od 1991 Nursułtan A. Nazarbajew, reelekcja 1999); parlament dwuizbowy: izba niższa (Mażylis) złożona z 77 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat; senat - 39 czł. wybieranych przez lokalne organy władzy oraz kilkunastu mianowanych przez prezydenta; kadencja 6-letnia; kraj dzieli się na 19 obwodów i 2 okręgi miejskie.
WARUNKI NATURALNE. Większość pow. K. zajmują równinne niziny (Nadkaspijska, Turańska) i wyżyny (Pogórze Kazachskie), przechodzące od południa w pustynie Bet Pak Dała, Mujun-kum, Kizył-kum, Sary Iszykotrau; na wschodzie i płd. wschodzie wzdłuż granic wysokie pasma górskie Ałtaju i Tien-szanu; najw. szczyt Ałatau Zailijski, 4951 m; klimat umiarkowany, ciepły, w części płd. suchy, pustynny; średnia temp. stycznia nad M. Kaspijskim 0oC, na płn. i wsch. do -20o; lipca: na płd. 29o, na płn. 19oC; roczna suma opadów niewielka (100 do 300 mm), nieco większa w górach (do 1000 mm); gł. rzeki: Ural, Syr-daria, Irtysz, Iszym, Turgaj, Nura, Sary-su; najw. jez.: część M. Kaspijskiego i Jez. Aralskiego, nadto Bałchasz, Ała-kol, Zajsan, Tengiz, Selety-tengiz; roślinność zróżnicowana, na płd. pustynna i stepowa, na płn. łąkowa i leśna; lasy zajmują 20% powierzchni.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy, o bogatych zasobach surowcowych (złoża ropy naft. - 2,41 mld ton potwierdzonych, 16,6 mld przewidywanych - i gazu ziemnego, przysparzające nadwyżek dewizowych w handlu zagr.); nadto wydobycie węgla kam., rud żelaza, manganu, chromu, miedzi, cynku, ołowiu, niklu, wolframu, molibdenu, kobaltu, złota, fosforytów, boksytów, soli kam.; hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych; przem. maszynowy, chem., mat. budowlanych, włókienniczy, spoż.; rolnictwo boryka się z problemami będącymi skutkiem niewydarzonych eksperymentów związanych z osuszaniem Jez. Aralskiego, korygowaniem biegu rzek (Syr-darii i Amu-darii), nakazową monokulturą upraw (bawełna), co doprowadziło do znacznego naruszenia równowagi ekologicznej wód i gleby; uprawa pszenicy, buraków cukrowych, słoneczników, maku, bawełny, lnu, tytoniu; hodowla owiec, kóz oraz bydła; sieć drogowa i kolejowa średnio rozwinięta.
HISTORIA. Ślady osadnictwa na terenach K. sięgają I tysiąclecia p.n.e. i działających tu licznych związków plemiennych Saków, Issydonów, Sauromatów, Usunów i in.; II/III w. n.e. terytorium zajęte przez Hunów; VI-VIII w. w składzie zach. kaganatu tureckiego; VIII-X w. na obszarze płd.-wsch. państwo Karłuków, reszta rozproszona między ludy tureckie; X-XI w. pod berłem Karachanidów; 1219 podbity przez Mongołów, podzielony między synów Czyngis-chana; ziemie od Irtyszu po Ural w rękach Dżucze, dały początek Złotej Ordzie; ziemie płd. (Siedmiorzecze) w rękach Czagataja; XV w. po rozpadzie Złotej Ordy wyodrębnienie dwóch chanatów: uzbeckiego i nogajskiego, a następnie samodzielnego chanatu Kazachów; XVII w. najazdy Dżungarów, a po ich rozgromieniu przez Chiny polityka balansu między Rosją a Chinami (z tendencją zbliżenia do Rosji) i stopniowa utrata niepodległości; 1822 formalna likwidacja chanatów przez Rosję carską; od poł. XIX stulecia kolonizacja K., przekazywanie najlepszych ziem wojskom kozackim; 1868 wprowadzenie ros. administracji i ros. podziału administracyjnego kraju; 1891 formalne uznanie ziem Kazachów za ros. własność państwową; 1916 powstanie nar.-wyzwoleńcze, na czele organizacja Ałasz Orda, utworzenie rządu, podczas rewolucji październikowej wsparcie dla admirała Kołczaka; 1920 zbrojna interwencja Armii Czerwonej, utworzenie Kirgiskiej Autonomicznej Socjalistycznej Rep. Radz.; 1925 przemianowanie na Kazachską ASRR; 1936 przekształcenie w republikę związkową ZSRR, terytorialnie najw. po federacyjnej rosyjskiej; do roku 1939 milion ofiar przymusowej kolektywizacji stalinowskiej; podczas II woj. świat. obszar ewakuacji zaplecza przemysłowego ZSRR; także przymusowych przesiedleń Polaków z kresów wsch.; po wojnie region próbnych eksplozji broni jądrowej b. ZSRR (w rejonie Semipałatyńska i Pawłodaru strefa skażenia radioaktywnego) i rozlokowania tej broni; na terenie K. znajduje się port kosmiczny Bajkonur (ob. dzierżawiony przez Rosję na okres 20 lat); 1986 Ałma-Ata była widownią pierwszych w ZSRR zamieszek na tle etnicznym; 1989 I sekretarzem Komunistycznej Partii Kazachstanu został Nursułtan Nazarbajew, który 1990 wydał zakaz przeprowadzania prób nuklearnych na terenie K.; od 1991 Nazarbajew prezydentem; 26 X 1991 - deklaracja niepodległości K. i w tymże roku przystąpienie do Wspólnoty Niepodległych Państw; 1993 ratyfikowanie układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (K. był jedną z 4 republik ZSRR - obok Rosji, Ukrainy i Białorusi - posiadającą wyrzutnie z rakietami międzykontynentalnymi wyposażonymi w głowice jądrowe); denuklearyzacja pod międzynar. nadzorem z pomocą finansową Zachodu; w tymże roku wprowadzenie własnej waluty - teng; 1994 układ pokojowy z Chinami kończący długotrwały spór o granicę (dł.1700 km) oraz (przy sprzeciwach Rosji) podpisanie umowy o badaniach złóż ropy naft. w szelfie przybrzeżnym M. Kaspijskiego przez siedem zach. koncernów; 1995 rozwiązanie parlamentu, nowa konstytucja, równocześnie przejście do rządów półautokratycznych; 1996 początek procesów prywatyzacji gospodarki, 1998 przeniesienie stol. z Ałma Aty do Astany (dawn. Akmolińsk, Celinograd, Akmoła), położonej bliżej Europy, co wiąże się z wysuniętą przez Nazarbajewa ideą Unii Euro-Azjatyckiej; kraj nęka wysokie bezrobocie (pośrednio skutek b. dynamicznie wprowadzanej prywatyzacji, która w 1999 roku objęła już 70% majątku państwa) niemniej K. osiągnął 2001 znaczny wzrost gosp. wynoszący aż 13% i wciąż malejącą inflację 6,4%; w przeprowadzonych 1999 wyborach prezydenckich zwyciężył ponownie Nazarbajew oskarżany o łamanie praw człowieka, tłumienie wolności słowa; 2010 parlament, który wcześniej poprawił konstytucję, by Nazarbajew mógł dowolną ilość kadencji być prezydentem, ogłosił go "wodzem narodu z prawem panowania do końca swoich dni i niepodlegania żadnym karom"; 2001 K. wspólnie z Rosją, Chinami, Tadżykastanem, Kirgistanem i Uzbekistanem zawiązał Szanghajską Organizację Współpracy, której praktyczne efekty pozostaną prawdopodobnie gł. w sferze propagandowej; podobny może być rezuktat podpisanego (IX 2003) w Jałcie z Rosją, Ukrainą i Białorusią Układu o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (przewidującego m.in. unię celną, wspólną walutę, podobne podatki itp.).
KARAKAŁPACY, KAZACHSKI JĘZYK, KAZACHOWIE, ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH, TIEN-SZAN, MITTAL, CZYMKENT, KARAGIJE, ARALSKIE JEZIORO, UJGURSKI JĘZYK- Kazachstan, (Republika Kazachstanu)...
- ZWIĄZEK POLAKÓW W KAZACHSTANIE, organizacja polonijna...
- ROSJANIE, naród zamieszkujący...