(archeol.) najbardziej zaawansowane (poza basenem M. Śródziemnego) ugrupowane cywilizacyjne we wczesnej epoce żelaza. Do ostatecznego uformowania się k.h. (nazwa pochodzi od msc. Hallstatt w Górnej Austrii) doszło w 1. połowie VIII w. p.n.e. Objęła ona znaczne partie Europy, od zachodniej Francji, poprzez środkowe i górne dorzecze Renu i górne i środkowe dorzecze Dunaju, aż do wybrzeży Adriatyku. Jej wpływy objęły również obszary alpejskie, płn. Italię, częściowo płn.-wsch. Hiszpanię, płd. część W. Brytanii, jak i Kotlinę Czeską i Morawy. K.h. dzieli się na trzy strefy (kultury): wschodniohalsztacką, zachodniohalsztacką i południowo-wschodniohalsztacką. Wytworzony w 1. połowie VIII w. p.n.e. model k.h. (której społeczności były niewątpliwie niejednolite etnicznie i wywodziły się z różnych tradycji schyłku epoki brązu w Europie) był oryginalną syntezą różnorodnych miejscowych tradycji kulturowych, jak i impulsów płynących z zewnątrz. Obok miejscowych tradycji kręgu kultur pól popielnicowych na powstanie h.k. złożyły się wpływy ludów koczowniczych, docierających w tym czasie na obszar płd. części środk. Europy, jak i impulsy ze strony cywilizacji śródziemnomorskich (kolonie greckie). Kulturę wschodniohalsztacką i południowo-wschodniohalsztacką utworzyła zapewne ludność iliryjska, zamieszkująca też zachodnią część Bałkanów. Populację kultury zachodniohalsztackiej uważa się za przodków Celtów. Ludność kultury łużyckiej, zajmująca w tym czasie ziemie w dorzeczu Odry i Wisły, chociaż poddana wpływom halsztackiego kręgu kulturowego, zachowała odrębny model kulturowy. Uformowanie k.h. rozpoczęło w Europie poza terenami Grecji wczesną epokę żelaza, trwającą aż do połowy V w. p.n.e. (w płn. i płn.-wsch. części kontynentu wczesna epoka żelaza rozpoczęła się z pewnym opóźnieniem w stosunku do centralnej Europy, trwała tam też nieco dłużej). W środkowej Europie pierwsze przedmioty żelazne pojawiły się na przełomie II i I tysiąclecia przed Chr. Napływały one zarówno z terenów Grecji i Italii, jak i ze stepów nadczarnomorskich, przynoszone przez grupy koczowników. Upowszechnienie umiejętności pozyskiwania żelaza z rud dokonało się w Europie środkowej w środowisku h.k., a poprzez kontakty z nią żelazo napływało na tereny położone dalej na północ i zachód. Impulsy, docierające ze środowiska ludów koczowniczych do społeczności h.k., zamieszkujących południowe partie środkowej Europy, spowodowały zmiany organizacji społecznej, gospodarki, form osadnictwa, a także w wierzeniach. Zapoczątkowany przez najazdy koczowników proces wznoszenia grodów spowodował, iż zaczęły się wyraźnie wyodrębniać lokalne ugrupowania, których centralnym punktem stawał się gród. Pełnił on rolę miejsca schronienia przed atakami nomadów, ale też stawał się z czasem siedzibą lokalnych przywódców - “książąt”. W h.k. ogromną rolę zaczęła odgrywać hodowla koni, które wykorzystywano zarówno jako wierzchowce wojowników, jak i zwierzęta zaprzęgowe, ciągnące wozy i rydwany. W obrębie h.k. uformowała się nowa, najbardziej znacząca grupa ludności – konni wojownicy. W h.k. upowszechnił się zwyczaj składania do grobów nie spalonych zwłok, obok nadal stosowanego powszechnie ciałopalenia. Najbardziej prominentnych przedstawicieli wojowników, zapewne lokalnych wodzów – “książąt”, po ich śmierci składano w drewnianych komorach grobowych na czterokołowych wozach. Wśród darów grobowych dominowało uzbrojenie, części uprzęży, składano też naczynia gliniane i brązowe, ozdoby, tusze zwierzęce, czasem także luksusowe przedmioty, pochodzące z Grecji lub Italii. Znaczącą część pochówków przykrywano nasypami kurhanów. Równie znaczący wpływ na h.k. wywarły impulsy płynące z kręgu kulturowego Grecji (głównie poprzez kolonie w basenie Morza Śródziemnego), jak i z powstałej w VII w. przed Chr. w środkowej Italii kultury etruskiej. W h.k. rozpoczęto produkcję doskonałej jakości naczyń glinianych, zdobionych malowaną ornamentyką o geometrycznych formach; rozwijała się produkcja wyrobów z żelaza i brązu. W niektórych rejonach wydobywano sól metodą kopalnianą (Hallstatt w Dolnej Austrii), na terenach alpejskich masowo wydobywano rudę żelaza. Ludność h.k. utrzymywała dalekosiężne kontakty handlowe, m. in. z Italią, a także z wybrzeżami M. Północnego i Bałtyku (w tym czasie rozpoczęły funkcjonowanie dwie trasy szlaku bursztynowego, którymi sprowadzano ten pożądany w jubilerstwie surowiec).
- ŁUŻYCKA KULTURA, etnicznie niejednolita...
- PREHISTORYCZNA SZTUKA, sztuka społeczeństw...