(z niem. Geschlecht = ród) warstwa społ. powstała w Europie z rycerstwa pod koniec średniowiecza, w Polsce - w XIV-XV w.; uprzywilejowana pod względem prawnym, polit. i ekon. (posiadała dziedziczne prawo własności ziemi), z czasem stanowiąca oparcie władzy państwowej; na zach. Europy wyróżniano sz. wyższą, posiadającą tytuły arystokratyczne (książęta, hrabiowie) oraz niższą (baronowie, rycerze) - w Polsce do XVIII w. tytuły arystokratyczne były formalnie zakazane, o pozycji decydował majątek i koligacje; do XIX w. sz. zachowała przewagę polit. i gosp. nad innymi stanami; kultywowała swą obyczajowość, kulturę nawiązującą do etosu rycerskiego, dbała o czystość rodu, potępiając mezalians; w większości krajów Europy stanowiła 2-3% społeczeństwa, ale np. w Polsce i na Węgrzech ok. 8-10%, a w Szwecji ok. 0,3%. Uprzywilejowanie społ. sz. w Polsce wzrastało wraz z kolejnymi prawami i przywilejami nadawanymi przez króla (1374 - przywilej koszycki, 1430 - jedlnieński, 1423 - statut warecki, 1454 - nieszawski, 1496 - konstytucje piotrkowskie): sz. w Polsce cieszyła się nietykalnością osobistą, jurysdykcją nad poddanymi, prawem sprawowania urzędów, swobodami podatkowymi i celnymi; górną warstwę stanu szlacheckiego stanowili magnaci, niżej plasowała się sz. bogata, średnia i drobna (zagrodowa) oraz gołota szlachecka pozbawiona ziemi; szlachcicem było się z urodzenia, przez nobilitację, adopcję oraz indygenat (w przypadku cudzoziemców); w okresie tzw. demokracji szlacheckiej sz. stała się samodzielną siłą polit. charakteryzującą się specyficznym typem kultury (sarmatyzm w XVII w.); wraz z utratą przez Polskę niepodległości sz. utraciła swe przywileje polit. i wyłączność władzy nad chłopstwem; rządy zaborcze celowo ograniczały liczebność sz. (wymagając potwierdzenia szlachectwa i pozbawiając go sz. zagrodową i gołotę); pod koniec XIX w. część sz. w wyniku rozwoju stosunków kapitalistycznych podejmowała pracę zarobkową w miastach; stan szlachecki został ostatecznie zniesiony w Polsce na mocy Konstytucji marcowej 1921.
ZACHARIASIEWICZ, EGZEKUCJA PRAW, PRZYWILEJ, KARMAZYN, JÓZEF II, ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA, JANINA, ŚREDNIOWIECZE, PAN TADEUSZ, BOGORIA