czyli Ostatni zajazd na Litwie, Historia szlachecka z roku 1811 we dwunastu księgach wierszem
epopeja narodowa Adama Mickiewicza; I wydanie Paryż 1834; dzieło pisane w latach 1832-34, pierwotnie pomyślane jako sielanka wzorowana na utworze Goethego Herman i Dorota; czas akcji to pięć dni lata 1811 r. (po powrocie Tadeusza z Wilna do Soplicowa) i doba poprzedzająca przekroczenie Niemna (23 czerwca 1812) i wymarsz Napoleona na Rosję; fabuła wielowątkowa, najistotniejszymi elementami są tragiczne dzieje Jacka Soplicy (księdza Robaka), wątki miłosne (Tadeusz - Telimena i Zosia, Telimena - Hrabia i Rejent) oraz awanturniczy (spór o zamek); wątki poboczne to spór Asesora z Rejentem o Kusego i Sokoła; epopeja jest panoramą ostatnich lat Polski szlacheckiej; bohaterem zbiorowym utworu są poszczególne stany (magnateria - Horeszkowie, szlachta - Soplicowie, szlachta zaściankowa - Dobrzyńscy, szlachta "u klamki" - Gerwazy, Protazy); Mickiewicz w P.T. dokonuje oceny społeczeństwa polskiego: częste użycie słowa "ostatni" ("ostatni zajazd", "ostatni Klucznik Horeszków", "ostatni w Litwie woźny trybunału", Podkomorzy, który "ostatni tak poloneza wodzi", Wojski, ostatni mistrz w sztuce gry na rogu) podkreśla odchodzenie świata sarmackiego - zarówno jego bogatych tradycji dworu szlacheckiego i obyczajów, jak i przywar: warcholstwa, sobiepaństwa; przymiotnik "ostatni" zabarwiony jest żalem za odchodzącym w przeszłość światem, ale i nadzieją na to, że młode pokolenie (przedstawicielami którego są Zosia i Tadeusz) nie powtórzy błędów swoich ojców i dziadów; kluczem do odczytania idei utworu jest Inwokacja, wyrażająca nostalgię poety za "krajem lat dziecinnych" i Epilog, mówiący o sporach w środowisku polskiej emigracji popowstaniowej w Paryżu; poemat napisany został trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie (jedyny wyjątek: Księga X: Emigracja. Jacek), o rymach parzystych; wierszem stychicznym; plastyczny język eksponuje ruch i barwę; dzieło łączy w sobie wiele różnych gatunków literackich: gawędę szlachecką (brak wszechwiedzącego narratora, liczne dygresje wartościujące postawy bohaterów), baśń (zwłaszcza w opisach przyrody, np.: opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego), poezję liryczną, parodię romansu (Tadeusz - Telimena), powieść historyczną, poemat heroikomiczny (zajazd, sceny walki z Moskalami); wszelkie opisy pełnią w utworze funkcję "oddechu epickiego", zwalniającego bieg akcji. Ekranizacje: 1928 reż. Ryszard Ordyński, 1999 reż. Andrzej Wajda.