funkcyjny system, tonalny system
system organizacji materiału dźwiękowego w muzyce europejskiej od poł. XVII w. do początków wieku XX. Nazwa wywodzi się od dwóch trybów (odmian), w jakich występują tworzone w nim konstrukcje dźwiękowe, tzn. durowego lub majorowego (łac. durus = twardy, maior = większy) i molowego lub minorowego (łac. mollis = miękki, minor = mniejszy). System organizacji tworzywa dźwiękowego wpływa na charakter i sposób współdziałania harmoniki, melodykę, architekturę utworu, a także na rytmikę, dynamikę, agogikę i artykulację. Podstawowymi zasadami systemu d.-m. są tercjowa budowa akordów oraz funkcyjność następstw dźwiękowych. Istotą funkcyjności są związki między strukturami dźwiękowymi polegające na ciążeniu pewnych dźwięków lub akordów napięciowych ku innym, niwelującym napięcie; w płaszczyźnie melodycznej realizuje się to poprzez ciążenie ku sobie dźwięków oddalonych o półton oraz akordów dysonansowych ku konsonansowym. Funkcja harmoniczna kumulowania napięcia zostaje przypisana dominancie, rozładowania zaś napięcia - tonice; następstwo dominanty i toniki tworzy kadencję; w jednogłosowej linii melodycznej występują również ciążenia funkcyjne, najwyraźniejsze w przejściu z VII stopnia gamy (dźwięk prowadzący, tercja dominanty) na I stopień. Ogół bezpośrednich i pośrednich związków funkcyjnych wyznaczonych w materiale dźwiękowym przez dowolnie wybrany dźwięk centralny (tonikę) stanowi tonację - są one dwojakiego trybu: durowe i molowe; dźwięki wchodzące w skład akordu tonicznego, akordu dominanty górnej i akordu dominanty dolnej tworzą gamę, stanowiącą podstawowy materiał dźwiękowy każdej tonacji. Oznaczenie tonacji (także gamy lub trójdźwięku) składa się z literowego lub sylabowego oznaczenia jej dźwięku podstawowego oraz określenia trybu (dur lub moll); dla tonacji durowych oznacza się dźwięki podstawowe wielkimi literami, dla tonacji molowych - małymi (np. C-dur, c-moll lub po prostu C, c). Stały układ stosunków interwałowych, wspólny dla różnych tonacji, nazywa się skalą; układ ten jest nieco inny w tonacjach durowych i molowych, które występują w trzech odmianach: minor naturalny, harmoniczny i dorycki; minor dorycki w kierunku wznoszącym i naturalny w opadającym nazywany bywa łącznie minorem melodycznym. Niekiedy melodia (lub konstrukcja harmoniczna, np. pasaż, czyli rozłożony akord), opierająca się na dźwiękach jednej gamy, wprowadza również dźwięki innej: mówimy wówczas o chromatyce - w odróżnieniu od diatoniki, w której przebieg muzyczny opiera się wyłącznie na materiale dźwiękowym jednej gamy; skale durowa i molowa są zatem skalami diatonicznymi, w odróżnieniu od skali chromatycznej, ujmującej stosunki interwałowe w obrębie materiału dźwiękowego wszystkich tonacji, uporządkowanego w ramach oktawy; materiał ten tworzy tzw. gamę chromatyczną (dwunastodźwiękową). Układ 12 równoodległych dźwięków powtórzonych kilkakrotnie w różnych oktawach stanowi całkowity materiał dźwiękowy muzyki europejskiej w okresie panowania systemu d.-m., jego zaś wizualnym odwzorowaniem jest klawiatura fortepianu. Kompozycje utrzymane w całości w jednej tonacji można spotkać wyjątkowo wśród utworów najprostszych i najkrótszych (np. w muzyce ludowej); utwory powstałe w ramach systemu d.-m. opierają się na ogół na kilku tonacjach, przy czym jednym z gł. czynników ich pokrewieństwa jest następstwo kwintowe, będące zarazem relacją toniki i dominanty, co wyraża się w tzw. modulacjach, czyli przechodzeniu od tonacji do tonacji. O wyborze tonacji przez kompozytora decyduje dogodność wykonawcza (np. tonacje bemolowe są dogodniejsze dla instrumentów dętych niż krzyżykowe - odwrotnie dla instrumentów smyczkowych) oraz zgodność barwy i wyrazu tonacji z ogólnym wyrazem utworu (np. tonacje c-moll i h-moll jako "ciemne" i "melancholijne" przeważają w utworach funeralnych, refleksyjnych, o dużym zgęszczeniu emocji). Początki systemu d.-m. sięgają XIV w., niemniej dopiero w poł. w. XVII system ten uległ pełnej krystalizacji w dziełach J.B. Lully'ego i H. Purcella, rozkwit zaś przyniosła twórczość J.S. Bacha (cykl preludiów i fug Das wohltemperiete Klavier), G.F. Händla, J. Haydna, W.A. Mozarta, L.v. Beethovena i in.; w latach 40. XIX w. pojawiły się pierwsze oznaki rozkładu systemu d.-m., polegające na odchodzeniu od zasady opozycji toniki i dominanty i wyznaczaniu innych punktów krystalizacji harmonicznej utworu; rozmywanie się wewnętrznych napięć energetycznych w utworze, brak ścisłej korelacji między dysonansem i konsonansem, zastąpienie relacji dominantowo-tonicznych relacjami opartymi np. na kontraście struktur brzmieniowych (barwa dźwięku) doprowadziły do powstania muzyki beznapięciowej, malarsko barwnej (C. Debussy), będącej najpoważniejszą alternatywą dla systemu d.-m. W 2. poł. XX w. system ten jest już tylko reliktem zakorzenionym w świadomości słuchaczy jako podstawa percepcji muzyki (również atonalnej); ob. nadal obowiązuje w muzyce rozrywkowej i tanecznej - stanowiąc także materiał do ćwiczeń w zakresie harmonii dla adeptów sztuki kompozytorskiej.
- TONIKA, w muzyce opartej na...
- GAMA, następstwo dźwięków...
- BARTÓK Béla, (1881-1945)