Reklama

SIENKIEWICZ

Henryk, ps. Litwos (1846-1916)

Reklama

prozaik, publicysta, jeden z najwybitniejszych powieściopisarzy pol.; od 1855 związany z Warszawą, gdzie studiował prawo, filologię, a wreszcie historię na uniw., który opuścił nie składając egzaminów końcowych; 1869-87 związany z prasą w-wską: (najpierw reporter, potem współwłaściciel) i (red.); 1876-78 przebywał w Ameryce Płn. (Kalifornia), gdzie przy współudziale m.in. H. Modrzejewskiej zamierzał założyć komunę rolną; od 1879 często wyjeżdżał do uzdrowisk Europy Zach., opiekując się śmiertelnie chorą na gruźlicę żoną (Maria z Szetkiewiczów), a po jej śmierci (1885) sam się tam lecząc; 1886 podróżował do Konstantynopola, Aten, Neapolu, Rzymu, 1888 do Hiszpanii, a 1890/91 do Zanzibaru (safari myśliwskie); pracował intensywnie także w czasie podróży, publikując swe utwory w prasie w-wskiej, krakowskiej, lwowskiej, poznańskiej, zdobywając ogromny rozgłos w kraju i za granicą (liczne przekłady); 1900 obchodził jubileusz, w czasie którego otrzymał na własność dworek w Oblęgorku, gdzie od 1902 spędzał każde lato; 1905 lit. nagroda Nobla "za całokształt osiągnięć w sztuce epickiej" (a nie, jak przyjęło się potocznie uważać, za Quo vadis?). Po 1914 przebywał na emigracji w Szwajcarii, gdzie wraz z A. Osuchowskim i I. Paderewskim organizował pomoc finansową i materialną dla ofiar wojny (Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce); wrócił w ten sposób do społecznikowskich pasji przejawianych już w czasach wcześniejszych (współorganizator Kasy im. Mianowskiego, prezes W-wskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy). Polityczne stanowisko S. można określić jako konserwatywne, choć nigdy nie wyrzekł się zaangażowania w sprawę niepodległości kraju (na przełomie XIX i XX w. kilkakrotnie protestował przeciwko antypol. polityce rządu pruskiego); w okresie rewolucji 1905 wspierał swą publicystyką ideę autonomii dla Królestwa Pol., niechętnie jednak odnosząc się do ideologii socjalistycznej (choć potrzebę ruchu robotniczego rozumiał) i nawołując do "zjednoczenia narodowego" wokół programu Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (endecja chętnie zresztą posługiwała się później autorytetem S.). Świadectwem społ. zaangażowania pisarza jest wybudowanie sanatorium przeciwgruźliczego na Bystrem (Zakopane) oraz ufundowanie 1889 stypendium im. Marii Sienkiewiczowej dla najzdolniejszych pol. twórców (stypendystami byli m.in. St. Wyspiański, M. Konopnicka, St. Przybyszewski, G. Daniłowski, K. Przerwa-Tetmajer); z własnych funduszy wzniósł także kościół w Zakopanem (miejscu, gdzie chętnie przebywał). Spuścizna S. obejmuje kilka odmian pisarstwa, w których okazał się mistrzem; był uważnym, wnikliwym obserwatorem życia politycznego i społ., czemu dał wyraz w pracach publicystycznych (cykle: Bez tytułu, Chwila obecna, Sprawy bieżące, Wiadomości bieżące); był niewątpliwie prekursorem reportażu (Listy z podróży do Ameryki), nadając romantycznemu podróżopisarstwu nowoczesny, dziennikarski wymiar; cenne są - zwł. jako autokomentarz do własnej twórczości powieściowej i koncepcji prozy historycznej - szkice lit.: O naturalizmie w powieści, O powieści historycznej, Listy o Zoli (będąc przeciwnikiem nurtu naturalistycznego i oceniając go krytycznie, gł. z etycznego punktu widzenia, pozostawał jednak orędownikiem realistycznego ujmowania rzeczywistości). Kunszt powieściopisarski doskonalił najpierw jako nowelista; jego krótkie, zwarte opowiadania (obrazki, szkice) uchodzą do dziś za programowe dla pol. pozytywizmu (Hania, Szkice węglem, Bartek zwycięzca, Za chlebem, Janko Muzykant, Jamioł, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Humoreski z teki Worszyłły), jednak oprócz typowego dla pisarzy-pozytywistów zaangażowania społ. i niepodległościowego (ograniczanego jednak względami cenzuralnymi), charakterystycznej dla okresu tematyki (niesprawiedliwość społ., ujawniająca się szczególnie na wsi pouwłaszczeniowej) wykazał tu S. zdolność do subtelnej analizy psychologicznej i wnikliwość spojrzenia na skomplikowane sytuacje społ.; zarazem - osłabiając tendencyjny wymiar opowiadań, doskonale rozwinął cechy gatunkowe noweli (wyraźnie zarysowane postaci, gra napięciami, stylizacje językowe, znaczny udział humoru, zróżnicowanie postaw narracyjnych); te same cechy noszą jego nowele "amerykańskie": Orso, Sachem, Latarnik, Wspomnienie z Maripozy. 1882 S. przystąpił do pisania Ogniem i mieczem - powieści z czasów wojen kozackich w XVII w. (publikowana w "Słowie" 1883-84); sukces tego utworu zachęcił pisarza do kontynuowania cyklu: 1886 powstał (okres wojen pol.-szwedzkich), zaś 1888 Pan Wołodyjowski (czasy M. Korybuta-Wiśniowieckiego po zwycięstwo J. Sobieskiego nad Turkami pod Chocimiem); cały cykl - zwany pot. Trylogią - stał się od razu jedną z najpopularniejszych pol. powieści, mimo niedostatków, jakie mu zarzucano: nadmiernej gloryfikacji Polski szlacheckiej, tendencyjnego portretowania niektórych postaci, szablonowości typów i braków w rysunku psychologicznym, nadużyć historycznych, wywołanych chęcią "pokrzepienia serc" Polaków. Zainteresowania tematyką historyczną zaowocowały następnie powieścią Quo vadis, w której zawarł S., z pewnością wyidealizowany i nie zawsze dostatecznie udokumentowany obraz Rzymu czasów Nerona i pierwszych lat chrześcijaństwa; powieść zyskała ogromną popularność na świecie i przyczyniła się do uhonorowania pisarza nagrodą Nobla (dowodem owej popularności jest kilka prób ekranizacji utworu); kolejną powieścią historyczną, Krzyżakami, rozliczał się S. aluzyjnie z czasami mu współczesnymi; jest to bez wątpienia utwór najdoskonalszy pod względem warsztatowym w dorobku S. zarówno pod względem ideowej wyrazistości, jak też konstrukcji fabularnej (dynamiczne opisy bitwy pod Grunwaldem są do dziś wzorem dla pisarzy-batalistów). Znacznie więcej kontrowersji budziły powieści o tematyce współcz.: Bez dogmatu, zawierająca portret dekadenta, przedstawiciela findesiclowych postaw zmieszanych z typową - jak sądził pisarz - "bezproduktywnością słowiańską"; w Rodzinie Połanieckich popadł S. w sprzeczność pomiędzy epickim stylem, sugestywnością opisu, barwą szczegółu a chęcią poddania krytyce małości duchowej warszawskiego środowiska mieszczańsko-ziemiańskiego do tego stopnia, że utwór poczytano za jego gloryfikację; z surową odprawą sporej części krytyki (m.in. S. Brzozowskiego, który prowadził całą kampanię przeciwko schematyzmowi i konserwatyzmowi pisarstwa S.) spotkały się także antyrewolucyjne Wiry, w których zawarł S. krytykę rewolucji 1905; pod koniec życia próbował wrócić na grunt pisarstwa hist. (Na polu chwały, Legiony), jednak nie sprostał już ani tematowi, ani wymogom warsztatowym; sukces przyniosła mu natomiast powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy, do dziś jedna z najczęściej wydawanych powieści dla młodych czytelników. Swą popularność S. w dużym stopniu zawdzięcza kolorytowi języka swoich powieści, metodzie "współczującego" odbierania historii; nadal toczą się spory o walory tej twórczości (podobnie jak o funkcje społ. malarstwa J. Matejki czy Kossaków). Większość dzieł S. była ekranizowana (J. Hoffman: Potop 1974, Pan Wołodyjowski 1969, Ogniem i mieczem 1999; Krzyżacy A. Ford, 1960; Rodzina Połanieckich, serial tv, J. Rybkowski, 1978; W pustyni i w puszczy W. Ślesicki, 1973, G. Hood, 2000; Quo vadis E. Guazzani, 1913, M. Le Roy, 1951, J. Kawalerowicz, 2001); typy bohaterów jego powieści (Zagłoba, Wołodyjowski, Kmicic) uchodzą za symbole mentalności szlacheckiej.

Powiązane hasła:

TYGELLIN, STANO, W PUSTYNI I W PUSZCZY, CHARŁAMP, ZAGŁOBA JAN ONUFRY, PODBIPIĘTA LONGINUS, NOBLA NAGRODA LITERACKA, URSUS, POWIEŚĆ, LITWOS

Podobne hasła:

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama