w XV-XVII w. w Rzeczypospolitej stan ludzi wolnych uformowany z chłopów, miejskiego plebsu i drobnej szlachty, zbiegłych na stepy ukraińskie zwane Niżem (K. niżowi) lub na Zaporoże (K. zaporoscy); obierali dowodców wypraw - atamanów - i wodza wojsk zaporoskich - hetmana; werbowani do wojska Rzeczypospolitej, od 1572 jako ujęci w spisie osobowym K. rejestrowi; różne konflikty z Rzeczapospolitą wywołały kozackie powstania; K. występowali też w XVI-XVIII w. w państwie moskiewskim, potem w Rosji; wzorem K. zaporoskich (1699 zniesionych przez sejm polski, 1775 w Rosji), w XVI w. zbiegowie z państwa moskiewskiego osiedlali się nad Donem (K. dońscy) i Jaikiem (K. uralscy); ograniczani w swobodach, przymuszani do poddaństwa carowi uczestniczyli w buntach (m.in. 1668-71 S. Razina, 1773-75 J. Pugaczowa); formalnie ich ostatni zalążek państwowości, tzw. Nowa Sicz Zaporoska, został zlikwidowany 1775 ukazem carycy Katarzyny II; mieli duży udział w kolonizacji Syberii; w XIX w. wojska k. wykorzystywano do tłumienia narodowych powstań (także w Polsce) i ruchów rewolucyjnych; 1917 część k. poparła bolszewików (S. Budionny), część kontrrewolucję (A. Dutow, A. Kaledin); 1920 zlikwidowano ich odrębność, do 1936 zakazano służby w armii radzieckiej; w II woj. świat. część służyła w Armii Czerwonej, część w oddziałach kolaborujących z Niemcami (po 1945 przez aliantów zach. przekazani ZSRR); odrodzenie K. w Rosji po 1990.
REJESTR KOZACKI, POTOCKI, CZERKASY, NALEWAJKO, JAZŁOWIECKI, NOWOCZERKASK, PEREJASŁAWSKA RADA, BOŁOTNIKOW Iwan I., KOMISARZ, BracŁaw