koniunktura polit. (zaborcy znaleźli się w dwu wrogich sobie sojuszach) zaczęła sprzyjać pol. planom niepodległościowym; Nurt narodowo-demokratyczny, tradycyjnie antyniem., stawiał na pojednanie z Rosją i odzyskanie przynajmniej statusu Król. Pol. sprzed powstania listopadowego; pol. aspiracje miały wspierać działaniami dyplomatycznymi Francja i Anglia, sojuszniczki Rosji. J. Piłsudski i związany z nim obóz niepodległościowy w przewidywanym konflikcie zamierzali wesprzeć państwa centralne powstaniem antyros.; wobec polityki germanizacyjnej Prus punktem oparcia dla tego obozu mogła być tylko Austria, której zabór posiadał znaczną autonomię wewn., w tym własny sejm. Oba obozy prowadziły działalność za pomocą całej gamy organizacji, komitetów i lig. Ruch robotniczy, nowe zjawisko społ. końca XIX w., albo kwestię niepodległości podporządkowywał walce o prawa proletariatu, albo popierał obóz niepodległościowy (Piłsudski, Daszyński, Limanowski). Odegrał on znaczną rolę w strajkach 1905-07 w Kongresówce, których efektem było m.in. przywrócenie j. pol. w szkolnictwie. Dni poprzedzające bezpośrednio wybuch I woj. świat. przyniosły utworzenie w Krakowie (z czł. Strzelca i Drużyn Strzeleckich) liczącej 163 żołnierzy I kompanii, zw. kadrową, Legionów Polskich, z d-cą T. Kasprzyckim. 6 VIII 1914, po wypowiedzeniu przez Austrię wojny Rosji, legioniści wyruszyli na Kielce, zajmując je przejściowo 12 VIII. Akcja nie miała znaczenia militarnego, nie stała się też początkiem powstania antyros. w Kongresówce; niemniej jednak pol. partie działające w Galicji nadal popierały ideę legionów, a napływ ochotników był znaczny. Po drugiej stronie frontu oddział polskich ochotników powstał we Francji ("Legion Bajoński"), jednak wobec sprzeciwu Rosji nie walczył samodzielnie, lecz został wcielony jako kompania do Legii Cudzoziemskiej; powstaje (X 1914) pol. oddział przy armii ros. – Legion Puławski. W miarę przedłużającej się wojny sprawa polska staje się kartą przetargową dla obu walczących stron, które w szeregu deklaracji będą obiecywać utworzenie państwa pol. z szeroką autonomią.; dopiero po rewolucji lutowej deklaracja Rządu Tymczasowego w Rosji (30 III 1917) przyznała Polsce prawo do niepodległości; dla Piłsudskiego staje się to sygnałem do zmiany orientacji: wykorzystując jako pretekst sprawę narzuconego przez Niemców tekstu przysięgi podaje się do dymisji; zostaje internowany w Magdeburgu, a odmawiający złożenia przysięgi pochodzący z Kongresówki legioniści I i III Brygady - w Beniaminowie i Szczypiornie (obywatele austr. zostali wysłani na front wł.). Kiedy Komendant zostaje XI 1918 wypuszczony z internowania staje się niekwestionowaną głową rodzącego się państwa i jemu przekazuje władzę nominowana przez Niemców Rada Regencyjna; 16 XI 1918 Piłsudski wysłał do rządów państw koalicji depesze notyfikujące powstanie niepodległego państwa pol. Wobec niepowodzenia misji Daszyńskiego premierem pierwszego rządu został J. Moraczewski, zastąpiony 16 I 1919 przez I. Paderewskiego.
- POLSKA. SZTUKA. SZTUKA DRUGIEJ POŁOWY XIX W., w związku z urbanizacją...
- POLSKA. HISTORIA. GOSPODARKA PO 1815, najszybszy rozwój gosp.(...)
- OŚWIECENIE, w kulturze eur. okres...