powieść lud. J. I. Kraszewskiego, prwdr. w "Bibliotece Warszawskiej" (1853-54), wyd. w całości t. 1-3, 1854-55, wielokrotnie adaptowana na scenę, np. opera I. Paderewskiego Manru, na film, np. Cyganka Aza (1926). Na fabułę składają się tragiczne dzieje małżeństwa Cygana Tumrego i chłopki Motruny, 17-letniej córki Lepiuka ze Stawiska. Mimo sprzeciwu ojca dziewczyny dochodzi do tego małżeństwa, które może zamieszkać jedynie poza zbiorowością wiejską, w "chacie za wsią", ogromny upór Tumrego w walce o byt nie zapewnia jednak ani bezpieczeństwa, ani warunków do życia. Nie potrafi oprzeć się wdziękom atrakcyjnej Cyganki Azy, poczucie winy za los pozostawionej rodziny doprowadza go do samobójstwa. Walorem powieści jest realistycznie zobrazowany obyczaj cygański i mentalność wiejskiej gromady, jej ciemnota i zawziętość.
- NOSKOWSKI, Zygmunt (1846-1909)
- Kraszewski Józef Ignacy, pseud. B. Bolesławita i in., (1812-87)
- Kraszewski Józef Ignacy, pseud. B. Bolesławita, (1812-87)