Królestwo Nepalu
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 58% Nepalczyków (gł. grupy indo-nepalskie: Bramanowie, Maithili, Bhojpuri, Kszatrija), 19% Bihan, 4% Tharu, 4% Tamang, 3% Newarowie, 12% inni (gł. grupy tybetańskie); 0,5% uchodźców z Tybetu (Szerpowie), 85 tys. z Bhutanu; jeden z najsłabiej zurbanizowanych krajów świata, zaledwie 10% ludności mieszka w miastach; gęstość zaludn. 188 osób/km2; wysoki poziom analfabetyzmu (74%); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 63 lata, kobiety - 64 lata; dominująca religia: hinduizm 88% (tzw. sanatan lub pauranic, gł. kult ); nadto buddyzm mahajena 5%, islam 3%.
USTRÓJ. Monarchia konstytucyjna od 1990; głową państwa król o bardzo szerokich uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych; parlament dwuizbowy: Izba Reprezentantów, 205 czł. wybieranych co 5 lat i Rada Narodowa, 60 czł. mianowanych co 6 lat (35 przez Izbę Reprezentantów, 15 przez kolegia elektorskie z 5 stref, na które podzielony jest kraj ze względu na stopień rozwoju, 10 przez króla); pod względem adm. kraj dzieli się na 14 regionów.
WARUNKI NATURALNE. Płn. część N. zajmują łańcuchy Himalajów Wysokich, średnia wys. 6000 m, z 8 szczytami powyżej 8000 m, w tym na granicy z Chinami najw. szczyt Ziemi - Mount Everest (Czomolungma) 8848 m oraz Kangchendzönga, Makalu, Lhotse, Cho Oju, Manaslu, Dhaulagiri, Annapurna; w części środk. Małe Himalaje oddzielone od Wysokich licznymi kotlinami śródgórskimi (najw. Katmandu na wys. 1350 m, najgęściej zaludniona i najb. zagospodarowana) przechodzącymi od południa w niewysokie pasma górskie Mahabharat i Iwalik; wzdłuż granicy z Indiami skraj aluwialnej Niz. Hindustańskiej, zw. równiną Teraju; klimat na północy podzwrotnikowy, kontynentalny skrajnie suchy; na południu zwrotnikowy, monsunowy, wybitnie wilgotny; wyraźna pionowa strefowość klimatyczna; średnia temp. stycznia w kotlinach śródgórskich 10oC, na Niz. Hindustańskiej 19oC; czerwca - analogicznie 21 i 28oC; średni roczny opad na południu do 2500 mm, w dolinie Katmandu do 1500 mm, na północy 100 mm; pora deszczowa czerwiec - październik; w górach powyżej 4-4,5 tys. m temp. ujemne przez cały rok; granica wiecznych śniegów na wys. 5-5,5 tys. m; powyżej liczne lodowce; rzeki należą do dorzecza Gangesu, gł. Karnali, Kali Gandaki, Arun; charakterystyczny zmienny stan wód powodujący gwałtowne powodzie; lasy na płd. wilgotne, zwrotnikowe, z drzewem sandałowym, damarzykiem, bambusem; w niższych partiach gór m.in. dęby, rododendrony, sosny, cedr himalajski, jodła, świerk; świat zwierzęcy reprezentują m.in. tygrysy, pantery, nosorożce, dzikie kozy i owce, ibisy, bażanty himalajskie; gleby w kotlinach i na płd. urodzajne, ziemie uprawne zajmują ok. 30% pow.; 5 parków nar. (m.in. Mount Everest).
GOSPODARKA. Jeden z biedniejszych krajów świata; podstawą gospodarki tradycyjne, rozdrobnione rolnictwo (większość gospodarstw nie przekracza 0,5 ha pow.); uprawa ryżu, kukurydzy, pszenicy, jęczmienia, trzciny cukrowej, ziemniaków, prosa, gorczycy, soi, herbaty, pomarańczy, bananów, orzeszków ziemnych, tytoniu, juty, bawełny; hodowla bydła, bawołów, jaków, owiec i kóz; zbieractwo roślin leczniczych; zasoby surowcowe słabo rozpoznane, niewielka eksploatacja węgla kam., rud miedzi i żelaza, magnezytu, miki, wapieni; nadto stwierdzono występowanie złota, kobaltu, rtęci, siarki, ołowiu, grafitu; przem. spoż., skórzany, mat. budowlanych, drzewny (rabunkowa eksploatacja lasów; 1970-80 ich pow. zmniejszyła się z 30 do 17% pow. kraju); rozwinięte rzemiosło, zwł. produkcja dywanów, przy której zatrudnia się ok. 150 tys. dzieci poniżej lat 16; nadto wyroby metalowe, garncarstwo, wikliniarstwo; istotnym źródłem dochodów turystyka, gł. wysokogórska; rocznie odwiedza N. ok. 300 tys. himalaistów, a każda ekspedycja pozostawia 500 kg odpadów, stąd określenie śmietnik świata; atrakcją Dolina Katmandu z zespołami świątyń buddyjskich wpisanych na Listę UNESCO; b. słaba sieć komunikacyjna, 100 km kolei wąskotorowych, 7 tys. km dróg; istotne znaczenie transportu lotniczego (11 portów lotn.), upowszechniony transport juczny (jaki, bawoły); w Katmandu międzynar. centrum UNESCO prowadzące badania Himalajów i Hindukuszu; dwie akad. nauk.
HISTORIA. W czasach najdawniejszych terytorium ob. N. zamieszkiwały plemiona indyjskie i tybetańskie, w VI w. p.n.e. na równinie Teraj narodził się Budda; III w. p.n.e. obszar podbity przez Aśokę, władcę Indii z dyn. Maurjów; odtąd wpływy hinduskich, muzułmańskich i buddyjskich dynastii rządzących w Indiach, m.in. VI-VII w. pod wpływem Guptów przyjęcie kultury indyjskiej; od XIII w. rządy nepalskiej dyn. Malla, która zachowując ind. instytucje królewskie doprowadziła kraj do rozkwitu; ugruntowano władzę centralną i system kastowy, wprowadzając ścisły zakres obowiązków dla każdej z kast, ujednolicono system miar i wag, unowocześniono kodeks karny; XIV-XVIII w. rozpad na ponad 20 królestw pod zwierzchnictwem dyn. Malla, spośród których Banepa, Katmandu, Bhatgaon i Patan miały większe znaczenie; od 1768 rządy indonepalskiej dynastii Gurkhów, ustanowienie Katmandu stolicą; 1792 przegrana wojna Gurkhów z Tybetem podporządkowała N. praktycznie Chinom; dla uwolnienia się od ich wpływów zacieśnienie stosunków z W. Brytanią, która od 1814 posiadała w N. stałego rezydenta; 1846-77 rządy premiera Junga Bahadury Rany, ograniczenie władzy królewskiej; 1923 uznanie przez W. Brytanię suwerenności N. z zachowaniem wpływów; 1947 próba przypisania N. do Indii przy okazji odzyskiwania niepodległości; zamach stanu ze strony króla Tribhuwana Bir Bikram 1950/51 ostatecznie doprowadził do obalenia rodu Rana sprawującego władzę dziedzicznie, ogłoszenie N. monarchią konstytucyjną; 1955 syn i następca Tribhuwany - Mahendra Bir Birkram wprowadza N. do ONZ, 1959 ogłasza konstytucję ustalającą system parlamentarny; 1960 rozwiązuje partie polit. i parlament, 1962 ogłasza nową konstytucję praktycznie przywracającą rządy absolutystyczne; 1972 władzę obejmuje syn Mahendry - Birendra, który pod naciskiem sił opozycyjnych 1978-81 przywrócił wolność prasy, a po krwawych wystąpieniach antykrólewskich (1988) i aresztowaniach opozycji (1990) prawo działania partii polit. i parlamentu, proklamując formalnie monarchię konstytucyjną; praktycznie nadal jednak władza pozostaje w rękach króla; w wyborach od 1991 zwycięża Nepalski Kongres Nar., Girija Prasad Koirala premierem; 1994-95 rząd komunistów, po jego rozwiązaniu Komunistyczna Partia Nepalu (maoiści) rozpoczyna powstanie głosząc hasła obalenia monarchii i zyskując duże poparcie na terenach wiejskich; 1997-2000 okres zwiększonej niestabilności politycznej i nasilenia walk na zachodzi kraju; 2000 GP Koirala znowu premierem; 2001 zmiana na tronie w dramatycznych okolicznościach, królem Gyanendra - brat dotychczasowego władcy Birendry, zamordowanego w niejasnych okolicznościach wraz z żoną Aiswaryą, dwójką dzieci i paroma innymi członkami najbliższej rodziny przez własnego syna, księcia Dipendrę; sam książę Dipendra (formalny następca tronu) zmarł dwa dni później wskutek samobójczego postrzału w głowę; ataki na posterunki policyjne, zamachy w Katmandu, mordy na ludności popierającej króla, porwania policjantów pogłębiają destabilizację; licząca ok. 5 tys. bojowników armia maoistów przyjmowana jest w tym półfeudalnym kraju przez część ludności z rosnącą sympatią (zakładają szkoły, budują drogi, walczą z alkoholizmem, organizują prace rolne, głoszą hasła równości kobiet wobec prawa i zasadę dziedziczności ziemi przez chłopów, nie atakują turystów); VII 2001 obie strony przystały na rozejm; XI 2001 nastąpiło zerwanie rozmów pokojowych i ponowny wybuch walk, król Gyanendra ogłosił stan wyjątkowy w całym kraju; V 2002 król rozwiązał parlament i rozpisał nowe wybory na XI, na czele rządu tymczasowego b. premier Sher Bahadur Deuba; X 2002 odwołanie wyborów, premierem wskazany przez króla Lokendra Bahadur Chand; I-VIII 2003 zawieszenie broni, zerwane przez maoistów, którym udało się zmobilizować studentów; IV 2004 N. zostaje członkiem WTO; IV 2004 Sher Bahadur Deuba znowu staje na czele rządu i ma przygotować kraj do wyborów; II 2005 król zdymisjonował rząd, nadał szczególne uprawnienia wojsku, zawiesił wolności obywatelskie, przyznał sobie władzę absolutną i zapowiedział, rozprawić się z maoistowską partyzantką; IV 2005 król zniósł stan wyjątkowy, jednak wojna partyzancka uległa zaostrzeniu, IX 2005 maoiści ogłosili jednostronne zawieszenie broni na 3 miesiące (potem przedłużyli je do I 2006), którego nie honorowała armia; IV 2006 doszło do wystąpień przeciwko rządom króla Gyanendra ze strony 7 największych partii w kraju, który po 2 tygodniach walk ulicznych zgodził się przekazać władzę w ręce polityków; GP Koirala zostaje premierem i rozpoczyna rozmowy pokojowe z przywódcą maoistów Prachandą; V 2006 parlament ogranicza władzę króla i ogłasza N. krajem świeckim; XI 2006 porozumienie pokojowe między rządem a maoistami kończy 10-letnią wojnę domową, w której śmierć poniosło ponad 13 tys. osób, a 100 tys. zostało zmuszonych do opuszczenia swych domów; I 2007 przyjęto tymczasową konstytucję, na jej mocy do parlamentu weszli maoiści, a w IV weszli w skład rządu; IX 2007 po zamachu bombowym w Katmandu maoiści opuszczają rząd domagając się zniesienia monarchii; X 2007 parlament znosi monarchię ogłaszając N. republiką federalną; IV 2008 wybory do konstytuanty wygrywa Komunistyczna Partia Nepalu (maoiści); V 2008 N. staje się republiką.
ASAM, POKHARA, PRITHWINARAJAN, ANNAPURNA, LÉVI, BIRENDRA BIR BIKRAM Szach Dewa, EVEREST MOUNT, KATMANDU, PATAN, KRÓLESTWO NEPALU- Nepal, (Królestwo Nepalu)
- PAGODA, świątynia lub inna...
- OŚMIOTYSIĘCZNIKI, 14 szczytów w lub...