Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników
niemiecka partia faszystowska, powstała IV 1920 z zał. 1919 w Monachium przez A. Hitlera Niemieckiej Partii Robotniczej (liczyła wówczas 64 czł.); jej ideologia pierwotnie była wymierzona w skutki Traktatu Wersalskiego, nakazującego Niemcom zapłatę reparacji wojennych, co z kolei stawało się powodem ruiny gospodarki niem., wzrostu bezrobocia, powiększania się rozmiarów ubóstwa, zwł. wśród robotników i drobnych kapitalistów. Partia Hitlera, który w czasie pierwszego kongresu (1921) został wybrany jednogłośnie jej przywódcą, zyskiwała stopniowo poparcie społeczne, głosząc konieczność odwrócenia "hańbiącego Niemców" biegu historii, wprowadzenia rządów silnej ręki, zdolnych powstrzymać narastający w kraju chaos, falę strajków, olbrzymią inflację i bezrobocie; 8 XI 1923 NSDAP podjęła w Monachium nieudaną próbę puczu, zmierzającego do obalenia rządu Bawarii i następnie rządu Rzeszy; po aresztowaniu Hitlera partia została zdelegalizowana; 1925 zorganizowana na nowo wokół tez ideologicznych zawartych w napisanej przez Hitlera w czasie pobytu w twierdzy Landsberg książce Mein Kampf (skrajnie nacjonalistycznych, szowinistycznych i rasistowskich); na nowo uformowane struktury partyjne odwoływały się do faszystowskich wzorów włoskich; 1926 partia liczyła ok. 27 tys. członków i w ciągu 7 lat, do przejęcia władzy przez Hitlera, jej liczebność wzrosła do 750 tys.; w okresie tym NSDAP opanowała rządy lokalne, zwłaszcza na płd. kraju, oraz Reichstag (1933 była drugą, po SPD, partią w niem. parlamencie). Od początku w jej programie walczyły dwa nurty: jeden zwrócony przeciw arystokracji (zwł. wielkim posiadaczom ziemskim z płn. Niemiec) oraz wielkiej finansjerze, i drugi (któremu przewodził Hitler), skłaniający się do porozumienia z tymi kręgami, co 1931 doprowadziło do zawiązania tzw. frontu harzburskiego, w którym obok narodowych socjalistów znaleźli się działacze partii narodowych, militarne organizacje cywilne (Stahlhelm) oraz wybitne osobistości przemysłu i finansjery; ich poparcie doprowadziło do zwycięstwa NSDAP w wyborach 1933 i mianowania Hitlera kanclerzem Niemiec. 1934 Hitler zlikwidował krwawo wewn. opozycję w partii, skupioną w SA (tzw. ); w tym samym roku, po śmierci P. von Hindenburga, Hitler objął także stanowisko prezydenta (opowiedziało się za nim w głosowaniu ludowym ok. 90% uprawnionych). NSDAP była partią typu totalitarnego: podporządkowała sobie całość życia politycznego i społecznego Niemiec, eliminując stopniowo wszelką opozycję, prowadząc systematyczne "czystki" w rozmaitych środowiskach (z pomocą terroru policyjnego, skrytobójstw, prowokacji prowadzących do ulicznych zamieszek); w celu likwidacji przeciwników powołano 1935 specjalny zarząd, który zajął się organizowaniem obozów koncentracyjnych (w tym roku w Niemczech było ich 7); formacją militarną, bezpośrednio związaną z partią były oddziały SS. Realizując zasady narodowego socjalizmu i kierując się ideą wodzostwa (Führerprinzip) partia prowadziła politykę stałej ekspansji Niemiec w Europie i doprowadziła 1939 do wybuchu II woj. świat.; kolejnym podbojom towarzyszyła eksterminacja narodów uznanych w programie partii za "mniej wartościowe" (Żydów, Słowian, Romów, itd.), likwidacja kultury i nauki na okupowanych terytoriach i zastępowanie ich "wartościami niemieckimi". Absolutna dyktatura, terror, intensywna propaganda, militaryzacja wszystkich dziedzin życia doprowadziły liczebność NSDAP w okresie 1935-44 do 8 mln członków. NSDAP kontrolowała politycznie liczne organizacje "stowarzyszone" z partią (faktycznie stawały się one jej agendami): młodzieżowe, związkowe, sportowe, artystyczne. Program niem. faszystów znajdował znaczny rezonans w licznych krajach europejskich (na Bałkanach, częściowo w Hiszpanii, Francji, Anglii, Polsce). W czasie procesu norymberskiego, po zakończeniu II woj. świat. i klęsce Niemiec, uznano kierownictwo NSDAP za organizację przestępczą winną zbrodni ludobójstwa, a jego czł. skazano na śmierć lub długoletnie więzienie.
- NSDAP, (Nationalsozialistische...
- ODDZIAŁY SZTURMOWE NSDAP, organizacja paramilitarna...
- SZTAFETY OCHRONNE NSDAP, .