termin obejmujący dzialalność mającą na celu modyfikację, bądź zmianę ustroju narzuconego przez Armię Radziecką w wyniku porozumień jałtańskich; początkowo o. miała charakter zarówno walki zbrojnej (zbrojne podziemie niepodległościowe, oparte przede wszystkim na zachowanych, choć przekształconych, tajnych strukturach organizacyjnych z okresu okupacji hitler. i związanej z nimi kadrze ludzkiej), jak również opozycji politycznej, którą w pierwszych latach powojennych tworzyło Pol. Stronnictwo Ludowe pod przewodnictwem S. Mikołajczyka; walka zbrojna, nosząca charakter wojny domowej, ustała w początku lat 50., po rozbiciu odosobnionych oddziałów WiN, NSZ i usprawnieniu, wg stalinowskich wzorów i z radziecką pomocą, służb bezpieczeństwa publicznego; pacyfikacja opozycji politycznej nastąpiła w latach 1947-48, po sfałszowanych wyborach do Sejmu i ucieczce Mikołajczyka z kraju; w następnym okresie punkt ciężkości przesuwa się ku opozycji wewnątrzustrojowej i wewnątrzpartyjnej, od 1956 próbującej przezwyciężyć stalinizm, zreformować socjalizm przez wysuwanie różnorodnych koncepcji gospodarczych i politycznych (np. rezygnacja z przymusu kolektywizacji wsi, poszerzenie zakresu suwerenności przy ścisłym związku z ZSRR i udziale w sojuszach z państwami demokracji ludowej); przełomowe znaczenie dla tej fazy miała jesień 1956 (tzw. polski Październik), której zdobycze były w następnych latach ograniczane; polityka władz prowadziła do fermentu wśród inteligencji, stłumionego 1968 pod hasłami antysemickimi i do wystąpień robotniczych na Wybrzeżu w grudniu 1970, czego rezultatem było odsunięcie od władzy W. Gomułki i jego ekipy; w latach 60. funkcjonowały jedynie zalążki skupisk opozycyjnych (, tzw. komandosi); w latach 70., zwł. po niefortunnej próbie podwyżek cen 1976 i wydarzeniach w Radomiu i Ursusie, powstają żywe skupiska opozycyjne: KOR, ROPCiO, wolne związki zawodowe, 1979 KPN; następuje żywiołowy rozwój podziemnego ruchu intelektualnego (druki zwarte i czasopisma , polaryzacja poglądów inteligencji); sierpień 1980 to powstanie masowego ruchu społ. "Solidarności", zapoczątkowanego strajkami stoczniowców, przez następnych 16 miesięcy systematycznie zwiększającego wpływ na bieg spraw krajowych; po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 "Solidarność" działała nielegalnie, poszerzając stopniowo możliwości oddziaływania legalnego, w znacznej mierze dzięki wsparciu Kościoła; 1989 porozumienie Okrągłego Stołu i zwycięstwo "Solidarności" w wyborach parlamentarnych doprowadziły do wprowadzenia demokracji.
- KRYTYKA, miesięcznik społ.-polit.(...)
- MOCZULSKI, Leszek (ur. 1930)
- POLSKA. HISTORIA. PO 1945, w chwili zakończenia...