obowiązek przymusowej pracy chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za nadział gruntu i prawo użytkowania gospodarstw, wprowadzony w okresie feudalizmu; obejmowała różnego rodzaju prace i posługi, przede wszystkim uprawę roli, nadto podwody, stróżę, pracę w rzemiośle dworskim, w kuźnicach, w lesie, itp.; chłopi posiadający gospodarstwa pełnorolne wykonywali prace własnym zaprzęgiem; p. istniała od XII w. i początkowo wynosiła kilka dni w roku, będąc praktycznie źródłem bezpłatnej siły roboczej; w XIV w. ilość dni pracy sprzężajnej wzrosła do 4 dni z 1 łanu rocznie; w XV w. pojawiła się p. tygodniowa, sięgająca nawet 5 dni w tygodniu, zwł. w dobrach kościelnych; w niektórych krajach Europy Zach., poczynając od XIII w. zastępowano p. świadczeniami w naturze lub czynszem; w Polsce na tle rozbudowy szlacheckiej gospodarki folwarcznej, produkującej zboże na eksport, od 1520 wprowadzono minimum p. kmiecej wynoszące 1 dzień w tygodniu pracy sprzężajnej od 1 łanu; wiek XVI przyniósł wzrost obciążenia do 3 dni, XVII do 4-5, a XVIII nawet 5-6 dni tygodniowo; na ogół p. zależała od formy własności ziemi i z reguły była niższa w królewszczyznach; poczynając od poł. XVIII w. nastąpił proces wykupywania się z p. najpierw przez bogatsze gospodarstwa chłopskie, później przez całe wsie; nikła efektywność pracy pańszczyźnianej oraz upadek gospodarki folwarcznej i rozwój kapitalizmu powodowały przyspieszenie tego procesu przez niektórych właścicieli ziemskich; formalne zniesienie p. nastąpiło najpierw na ziemiach zaboru pruskiego (1811-50), następnie w Galicji (1848), na końcu w zaborze ros. (poprzedzone mało skutecznym rozporządzeniem rządu nar. stojącego na czele powstania styczniowego) dekretem uwłaszczeniowym 1864; niektóre formy p. przetrwały do pocz. XX w., np. najem przymusowy.
- pańszczyzna, „szkoła”
- pańszczyzna, odrobić pańszczyznę,...
- pańszczyzna, renta odrobkowa; w dobie...