w XVI-XVIII w. nurt w chrześcijaństwie dążący do jego odnowy; po dwuwiekowym kryzysie papiestwa, jaki rozpoczął się wraz z tzw. niewolą awiniońską papieży (1309-77), która podporządkowała głowę Kościoła woli władzy świeckiej we Francji; papież wprawdzie powrócił do Rzymu, jednak kler franc. osadził na tronie papieskim w Awinionie własnego kandydata (antypapieża), co pogłębiło rozbicie w Kościele i zapoczątkowało tzw. wielką schizmę zach., trwającą do soboru w Konstancji (1414-18); jednocześnie w trakcie soborów w Bazylei, Ferrarze i Florencji (1431-45) odnowiono dawny spór o wyższość soboru nad papieżem (idea tzw. koncyliaryzmu); wprawdzie papież Eugeniusz IV odrzucił koncyliaryzm (1436), ale myśl ta okaże się żywa we wszystkich religijnych sporach i konfliktach XVI w.; osłabieniu pozycji papieża sprzyjało także rozluźnienie dyscypliny wśród kleru i w zakonach, powszechna praktyka handlu odpustami i stanowiskami (w tym także wysokimi urzędami kościelnymi), potępiana już przez papieża Grzegorza VII w XI w., ale stale odżywająca; sytuacja ta skłoniła M. Lutra, zakonnika augustiańskiego z Wittembergi, do wystąpienia 1517 przeciwko płatnym odpustom i w ogóle prawu hierarchii kościelnej do odpuszczania grzechów, a w konsekwencji - wobec sprzeciwu papieża - do zerwania z Rzymem i ogłoszenia własnej doktryny rel.; zapoczątkowało to okres walk religijnych w Niemczech, zakończonych 1555 pokojem zawartym w Augsburgu i przyjęciem zasady cuius regio, eius religio, oddającej decyzję co do wyznania poddanych w ręce władcy danego kraju cesarstwa; wojny religijne ogarnęły także Szwajcarię, gdzie przyjęło się znacznie bardziej radykalne i surowe wyznanie reformacyjne (kalwinizm), które stopniowo wyparło katolicyzm z gł. miast kraju - Genewy (J. Kalwin) i Zurychu (U. Zwingli); w Anglii król Henryk VIII, z pobudek tyleż politycznych, co osobistych, zerwał w Rzymem, stając się głową kościoła państwowego - anglikańskiego (na mocy tzw. aktu supremacyjnego ogłoszonego 1534), który początkowo zachowywał w znacznym stopniu liturgię i dogmatykę katolicką, jednak później zaakceptował wiele elementów kalwińskich; luteranizm przyjął się gł. w płn. Niemczech i Skadynawii, kalwinizm w Niderlandach, gdzie stał się podłożem antyhiszp., narodowowyzwoleńczej opozycji; podobną rolę spełniły w Czechach tradycje husytyzmu, odnowione przez wspólnotę braci czeskich (wielu z nich, po wygnaniu z kraju przez Ferdynanda I osiedliło się w Polsce); we Włoszech wprawdzie reformacja się nie przyjęła, ale pod wpływem racjonalizmu, zaczerpniętego zarówno z tradycji antycznej, jak scholastycznej wczesnych wieków chrześcijaństwa (tzw. aleksandryjska szkoła katechetyczna), wielu uczonych-teologów zaczęło kwestionować dogmat Trójcy św. jako niezgodny z rozumem; jednym z nich był generał kapucynów B. Occhino; oskarżony o herezję schronił się w Genewie, ale nie znajdując zrozumienia u wyznawców kalwinizmu, przywędrował do Polski, gdzie przyczynił się do powstania wspólnoty pol. antytrynitarzy (braci polskich), zw. też arianami; podobną rolę odegrali Leliusz i Faust Socynowie (bracia polscy bywają nazywani socynianami); w Polsce wcześniej pojawił się luteranizm (ok. 1520), za panowania Zygmunta Augusta kalwinizm, gł. wśród części szlachty przeciwstawiającej się magnatom duchownym i świeckim; 1573 konfederacja warszawska równouprawniła innowierców, lecz na przełomie XVI i XVII w. (panowanie Zygmunta III Wazy) zaczęto czynnie napadać różnowierców, a po wojnach ze Szwecją w połowie XVII w. anulowano akt konfederacji w-wskiej; 1658 sejm ogłosił banicję dla arian, od 1668 za odstępstwo od katolicyzmu groziła kara śmierci.
DZIESIĘCINA, ŚWIĘCI KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO, LUBIENIECKI, CRANACH Lucas, LIMOGES, POSTYLLA, LITEWSKA LITERATURA, ZAKRZEWSKI, DRUKARSTWO, PARAFIALNE SZKOŁY
- reformacja, zwolennik reformacji,...
- reformacja, ruch rel.-społ. w chrześcijaństwie...
- reformacja, ruch rel.-społ. w chrześcijaństwie...