zbrodnicze działania wobec Polski i Polaków, a także obywateli państw trzecich na terytorium polskim prowadzone podczas II woj. świat. przez władze hitler. Rzeszy, organizacje i instytucje hitler. (w szczególności przez NSDAP, Hitlerjugend, gestapo, SS, Wehrmacht, organizację Todta) oraz przez ich członków i funkcjonariuszy; zgodnie z orzeczeniem norymberskim (1946) obejmują: a) planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, b) morderstwa jeńców wojennych i osób cywilnych, masowe zabijanie mężczyzn, kobiet i dzieci, burzenie i palenie miast, wsi i osiedli, c) zagładę w obozach, niewolniczą eksploatację, wysiedlenia i pacyfikacje, grabież majątku publicznego i prywatnego, niszczenie skarbów kultury nar., wynaradawianie i germanizację, prześladowania z przyczyn polit., narodowościowych i rasowych; celem napaści niem. na Polskę była likwidacja państwa pol. i wyniszczenie narodu pol. jako "małowartościowego"; Generalny Plan Wschodni, opracowany przed wojną, zakładał wysiedlenie 80-85% Polaków i przekształcenie terytorium pol. w niemiecki obszar kolonizacyjny; po podbiciu Polski włączono jej zach. tereny (woj. katowickie, pomorskie, poznańskie, części łódzkiego, w-wskiego, kieleckiego, krakowskiego i kieleckiego) do Niemiec, tworząc na pozostałym obszarze Generalną Gubernię (gubernator H. Frank); utworzony rozkazem Hitlera Urząd Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny na Wschodzie (komisarz H. Himmler) zajął się wysiedlaniem Polaków z ziem włączonych do Rzeszy, osiedlaniem Niemców i akcją germanizacyjną (językiem urzędowym został niemiecki, skonfiskowano w większości pol. majątek państwowy, uniemożliwiono życie społ., kult. i rel., zlikwidowano szkolnictwo pol., ograniczono swobodę poruszania się, plan przewidywał usunięcie z ziem zabranych co najmniej 3 mln Polaków, fizyczną eliminację inteligencji pol.); na terytorium GG (12-15 mln ludności) polityka zależała od sytuacji wojennej i koncepcji polityki wsch. (okupant niszczył inteligencję pol., stosował masowy terror, utrudniał aprowizację i ochronę zdrowia podbitej ludności, którą wykorzystywał jako rezerwuar niewolniczej siły roboczej dla Rzeszy); środkiem terroru i eksterminacji stały się masowe egzekucje, będące aktami zbiorowych mordów, często bez jakiegokolwiek postępowania sądowego; już IX-X 1939 zamordowano w 800 egzekucjach ludności cywilnej 18 tys. Polaków (Bydgoszcz, Katowice, Częstochowa, wsie wokół Łodzi), w następnych okresach nasilenie egzekucji notowano w Warszawie, na Lubelszczyźnie, ziemi zamojskiej i radomskiej, na Sądecczyźnie i Podhalu; podczas pacyfikacji wsi dokonywano również egzekucji, wysiedleń, aresztów, palenia zabudowań; pierwszych pacyfikacji dokonywał Wehrmacht na Kielecczyźnie, likwidując schronienia hubalczyków, potem szczególne nasilenie akcji notowano na wysiedlanej Zamojszczyźnie, a także w woj. białostockim i krakowskim; w mordowaniu ludności wielką rolę odegrał system obozów koncentracyjnych i obozów natychmiastowej zagłady, naziści dokonali też wielu zbrodni w obozach jeńców, zarówno pol., jak radzieckich (zginęło w nich 800 tys. jeńców), wł. (30 tys. wymordowanych po wycofaniu się Włoch z sojuszu z Rzeszą) oraz ang. i amer. (ujęte załogi lotnicze); przez obozy hitler. przeszło ok. 18 mln więźniów, w tym 5 mln obywateli pol., zginęło w obozach ponad 11 mln osób, w tym ok. 3 mln obywateli pol.; miejscami tortur i egzekucji były także więzienia, z których szczególnie złą sławę zyskały: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Radogoszcz w Łodzi, Zamek w Lublinie, Fort VII w Poznaniu; okres okupacji przyniósł masową zagładę ludności żyd., po skoszarowaniu jej w gettach i poniżającym oznakowaniu, 1942 hitlerowcy przystąpili do likwidacji gett, posyłając tych ich mieszkańców, którzy przeżyli głód i choroby, do obozów koncentracyjnych i na miejsca masowych straceń; wymordowano 2,7 mln Żydów - obywateli pol., w tym 600-700 tys. w miejscach zamieszkania, ok. 600 tys. w gettach, ok. 1,4 mln w obozach i ośr. zagłady; zgodnie ze swymi założeniami ideologicznymi naziści mordowali starców i chorych psych. (program przymusowej eutanazji); przejawem terroru były łapanki, których ofiary kierowano na roboty przymusowe i do obozów; z terenów GG wywieziono na roboty do Rzeszy 1,3 mln osób, w tym 700 tys. młodocianych, do niewolniczej pracy zmuszano też jeńców; okupanci planowali zniszczenie pol. wielkich miast (w odniesieniu do Warszawy wykonali zamierzenie niszcząc 1943 dzielnicę żyd. po powstaniu w getcie, zaś resztę miasta 1944 - po powstaniu w-wskim); ludność pol. pozbawiono zorganizowanej, oficjalnej opieki lekarskiej, zmuszano do wyrzekania się swej narodowości (przymusowe wpisy na Volkslisty na ziemiach przyłączonych do Rzeszy, wywożenie i wynaradawianie grup wybranych dzieci, charakteryzujących się "odpowiednim typem rasowym"); w wyniku okupacji Polska poniosła olbrzymie straty w potencjale ludnościowym, majątku nar. i substancji kulturalnej; grabież dóbr pol. prowadzili Niemcy i w sposób urzędowy, i prywatny, likwidując wszelkie jawne ośr. pol. życia umysłowego i artystycznego; ściganiem i karaniem zbrodniarzy hitler. oraz rewindykacją dóbr pol. zajmowały się zarówno pol. organa wymiaru sprawiedliwości, jak i sądy i systemy penitencjarne państw koalicji antyfaszystowskiej (m.in. 12 procesów norymberskich przeciwko różnym grupom zbrodniarzy hitler.); w Polsce dokumentacją zbrodni oraz ściganiem ich sprawców (których nie obejmuje przedawnienie) zajmuje się od 1945 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitler. w Polsce, przemianowana 1991 na Główną Komisję Zbrodni Przeciw Narodowi Polskiemu-Instytut Pamięci Narodowej; w celu upamiętnienia miejsc walki i męczeństwa powołano do życia Radę Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, zaś najważniejsze ośrodki kaźni (w tym Oświęcim, Majdanek, Stutthof i Łambinowice) zostały uznane za pomniki męczeństwa narodu pol. i innych narodów.
- Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, instytucja powołana...
- GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI HITLEROWSKICH w POLSCE, organ Ministerstwa Sprawiedliwości...
- KATYŃ, miejscowość w pobliżu...